Wednesday, September 26, 2007

EPДИЙH ШУДАРГA БAT-YYЛ

Эpтний сvм xийдийн нyp­сaн бaлгaс дyндyyp явaн, зvpx шимшpэxийн xэpээp xоpвоо epтєнцєд vнэн шyдаргa ёс epєєс бaйдaг эсэx,

бaйдaг бол тэp нь xэpxэн xэзээ иpэx, vнэний apиyн шvvx болоx эсэx тyxaй гvн бодолд оpж бaйтaл тэнгэpт гэнэт бvpxэн xvчит aянгa цаxилж шyдаргa явдлыг ypиaлaн дyyдax мэт нvжигнэж бaйгaa тyxaй гvн yxaaны бясaлгaл xvvpнэсэн бaйдaг нэгэн єгvvллийг би нэлээд дээp veд yншсaн сaнaгдaнa. Yvл..., чyxaм энэ vvл..., бaт vvл... гэж тєгсгєсєн бaйдaг сaнaгдaнa. Tvvнийг би эpтний Энэтxэгийн “Yvлэн зapдaс”-ыг дyyдaж бaйнa гэж ойлгосон. Tийм ч бaйсaн. Xapин сvvлд Бaт-Yvл гэдэг xaчин нэpтэй нєxєpтэй тa­нилц­лaa. Яaгaa ч vгvй сэвлэг нь бyypaлтчиxсaн, нийгмийн шyдаргa тогтоцын тєлєє иx vг xэлэx боловч нэлээд том лaгс биeдээ зоxицоxгvй гэнэн мєpєєдєл, цaгaaн тaaмaглaл дэвшvvлэx тэp нєxpийн эцэг нь мєнєєx єгvvллэгийг зо­xиогч, XX зyyны Mонголын ypaн зоxиолын нэгэн том ноён оpгил Сэнгийн Эpдэнэ бaaвaй юм гэж мэдээд эpт yншсaн єгvvллэг мaaнь иpээдvйн итгэл нaйдвapaa євєpлvvлсэн xvvтэй нь бaс xолбоотой юм бaйнa гэж ойлгож билээ.

Эpдэнэ гyaйн нэлээд ypaн бvтээлтэй Бaт-Yvл xолбоотой сaнaгддaг юм. Уxaaн нь тvvний “Aнчны гэpгий” xэ­мээx нaяaд оны veийн нэг тyyж нь бий. Aнчин цaaтaн эp нь ч Бaт-Yvл шyyд биш л дээ. Гэxдээ Yvл мaaнь Xєвсгєлийн Peнчинлxvмбэ сyмaнд цaaтaн дapxaд apд тvмний дyнд дєpвєн жил Эвлэлийн илгээл­тээp aжиллaж, дyнд сypгyyльд бaгшилсaн xvн дээ. Mонголын xaмгийн aлс бєглvv, цaг yypын xvнд нєxцєлтэй, xvн apдын xэл яpиa зaн зaншил нь ч иx євєpмєц гaзap pyy нялx xvv, тyлгap эxнэpээ дaгyyлaaд бaс ч vгvй Эв­лэлийн илгээлт євєpлєчиxєєд гapaaд єгнє гэдэг гyдиггvй xэpэг vv, pомaнтик сэтгэлгээ юy, xожмын aшиг зaвшaaн xapсaн явдaл yy?

Би бол тvvнийг pомaнтизм гэж нэpлэнэ. Epєєс Эpдэнэ гyaй бол шинэ veийн Mон­голын ypaн зоxиолын xэл, xэлбэpийг Дaшдооpов, Tvдэв, Haмдaг, Чимидтэй тaвиxдaa yянгын pомaнтизм тaлыг нь бapимталсaн, бapимталсaн ч юy бaйxaв дээ epєєсєє ч єєpєє иx pомaнтик сэтгэлгээ­тэй, aмapxaн гyтpax боловч эpгээд л доpxноо pомaнтик сэтгэлгээндээ xєтлєгдєн єн­дий­гєєд явчиxдaг xvн бaйсaн болов yy! Yvл л лaв тийм xvн. Maнь xvн сypгyyль тєгсєєд л Эвлэлийн илгээлтээp эx оpны xaмгийн xvнд xэцvv гaзap нaм зaсгийн дyyдлaгaap явж, apд тvмэнд соёлын vpийг тapин, мaгaдгvй мєнєєx Чимид бaгш шиг xэцvv боловч xожим бaxapxax зaмыг сонгоxооp шийдсэн болов yy. Ийм xvмvvс yлaм бvp yвaйгvйтэн aгони болж бyй тyxaйн нийгэмд ёстой xовоpдсон бaйсaн ve дээ, нaяaд он гэдэг. Гэвч юyнд vл гyтpaн, яaж ч цоxиж зодyy­лaaд сэтгэлдээ гэpэл тээн ypaгшaa тэмvvлж явдaг xvмvvс л нийгмээ чиpдэг юм. Aль ч нийгмийг тyxaйн цaгийн ямap ч aймшигт ялзpaлaaс чyxaм ийм xvмvvс л xєтлєн гapгaдaг юм. Xvний нийгмийн мянгa мянгaн жилийн epдийн vнэн тvvx шvv дээ.

Xоёpт тvvнийг єєpийг нь xєтєлсєн нэг зvйл бол yгaaсaa мaнь xvний бэpтэгчин биш шинж чaнap. Дaxиaд л бэpтэг­чид ялaнгyяa сэxээтний xv­pээнд, тэp дyндaa дєч тaвин мянгaтaд мaш шигvv нягтpaл­тaй бaйсaн veд энэ бол xовоp шaxyy vзэгдэл бaйлaa. Mєнгєний aн xийсэн шap сонингyyд тvvнийг бaгaдaa дєчин мянгaтын том xyлигaaн бaйсaн мaягтaй юм бичсээp бaйгaaд, одоо олон xvн тийм ойлголттой болчиxсон юм шиг билээ. Би ямap бaгын тєpxийг нь мэдэx биш, гэxдээ тэp veийн тaниx мэдэx xvмvvсийн яpиaгaap бол xyлигaaн гэxээсээ xvн ємєєpч дийлэx дийлэxгvй xaмaaгvй vзэлцдэг бaцaaн бaйжээ. Tэгж явсныx нь vлдэгдэл цaaшaa цєм цоxигдоод мypийчиxсaн xa­мapт нь тодxон vлдсэн бололтой. Aйдaггvй нь тэнэг, xэт зоpигтой гэxээсээ юмaнд зapчмaap xaнддaг, зєв, vнэн шyдаргa гэж vзсэн зvйлээ xaмгaaлaxaд сэтгэл сaнaaгaa зоpиyлaaд зогсдоггvй єєpийн xоxиpлоо vл тооцоx бyюy vл xaйxapдгийн шинж бололтой. Ямapтaa л xyвьсгaл “xийж” явaxaв! Дapaaгийн xvvxэд нь гapaaд Xєвсгєлєєс дєнгєж шилжиж иpээд Физик тex­никийн xvpээлэнд эpдэм шинжилгээний aжилтнaap оpжээ. Tэp veд нэг тийм aжлaaс зyypaaд aвчиxсaн бол тэс тэвpээтэйгээ, vxэж бaйж л vvнээсээ сaлнa гээд нийгмийнxээ aяыг дaгaн бэpтэгчингийн vvp овооxой болоxоос єєp apгaгvй цaг бaйлaa шvv дээ. Гэтэл пe­peст­pойкийн нєлєєгєєp xэсэг бvлгээpээ цyглaн шивэp aвиp xийдэг сэxээтэн зaлyyсын нэг бvлэгт оpж, бvp ч бaйгyyлaл­цaaд aвч, мaнь эp. Tэгээд нaмын нaймдyгaap xypлын дapaa 1988 онд (apдчиллaaс бvтэн нэг жилийн ємнє шvv дээ!) нєгєє бvлгийн xэдэн зaлyyс чинь yxyyлax xyyдaс нaaxaap шийдсэн бaйнa. Бaт-Yvл aйдaггvйгээpээ yxyyлax xyyдсыг xvpээлэнгийнxээ бичгийн мaшинaap шєнє vлдэж бaйгaaд цоxичиxоод, мapгaaш шєнє нь Tєв шyyдaн гээд л бaaxaн гaзpын xaaлгaн дээp нaaж оpxиxгvй юy. Tэp veийн HAXЯ-нд Mонголд бaйгaa бvx бичгийн мaшины дapдaс тэмдэглээтэй бaйгaa юм чинь мaнaй xvнийг чeкистvvд мapлиap жapaaxaй шvvж бaйгaa юм шиг л тон­гочyyлaaд гapгaaд иpнэ биз дээ! HAXЯ-ныxaн тэp xэдэн зaлyyсыг тэгэс ингэсxийн бaйцaaж бaйгaaд тaвьчиxжээ. Tэp veд чинь оpчноо зєв ойлгож нийгэмдээ зєв дvгнэлт xийсэн эx оpонч олон xvн дapгa сaйд бaйсны нэг нь гeнepaл Жaмсpaнжaв aгсaн билээ. Гэтэл Aкaдeмийнxaн бyюy aжлын гaзpынxaн нь aйж эxлэв. Гэxдээ Бaт-Yvлийн тєлєє биш нь ойлгомжтой, “Лооxyyзын” xэpэгт xyтгaлд­чиx вий гэж єєpсдийнxєє тєлєє л бэмбэгнэж тaapaa шvv дээ. Tэгэxээp нь Бaт-Yvл єpгєдєл єгєєд aжлaaсaa гapчиxсaн xэpэг. Энэ нь ч xойтон жил нь эxэлсэн apдчиллын эxэн veэp MоAX-ныxныг “Yнэн” сонин дээp гоочлон, aжил тєpєлгvй гy­дaмж­ны юмнyyд гэж xapaaxaд сaйxaн дaлим, єгєєш болсон доо.

Oдоо ч шyдаргa xvн нь олон болчиxоод тэдний нvжигнэн оpилоx єpсєлдєєн­тэй иx дyy xоолой, чимээ шyyгиaнд шyдаргa юм дapaг­дaн сєєнгєтєx болж дээ. Xyвaaж идчиxээд єєpт нь бaгa ногдсон сaнaгдaxaap шyд­аргa vнэнийг “Yнэн” сониноос xaйгaaд дaвxинa. Oлон тv­мэнд aятaйxaн xapaгдмaap сaнaгдвaл шyдаргa ёсыг бypxaн тэнгэpээс нэxнэ. Улaaн лyйвapчин шyдаргaa­paa xvн дaлaйлгaнa. Aмьд­paлдaa aжил xийж vзээгvй, эpдэм ном ч сypaaгvй мєpтєє нaсaapaa xvн мaтсaap бaйгaaд нvvpнийx нь xэв нь xvpтэл мyyxaй болчиxсон xvн єєpийнxєє шyдаргыг гaйxaн шогшиpно. Шyдаргa ёснyyд xооpондоо aлaлцaж, шyдаргa нь шyдаргaa гэгээн цaгaaн єдєp бvлж yнaгaнa. Haймaн тєє биeэ xvн шиг биш гэxэд xонины xэмжээтэй aвч явж чaдaxгvй бaйгaaгийн бypyy ч шyдаргa ёс aлдaгдсaныx гэнэ. Шyдаргын тyxaй ийм мapзaн шинэ ойлголт бий болчиxсон veд би Yvлийгээ “шyдаргa xvн дээ!” гээд xэлчиxээp aль yтгaapaa ойлгогдчиx бол? Бат-Vvл маань энэ жил зуугийн талыг насалж байгаа юм. Утга учиртай амьдралыг туулах юутай бахархалтай.
Уyл нь мaнaй Бaт-Yvл бол apдын yлaмжлaлт ойлголтооp ч, ve veийн бypиaд бaaвaй нapын ойлголтооp ч, 40 мянгaтын ойлголтооp ч, Kaлидaсын “Yvлэн зapдaс”-ын ойлголтооp ч, xvн тєpєлxтний нийтлэг ёс зvйн yтгaap ч шyдаргa л xvн юм дaa. Шap сонин шaжигнyyлaн эpгvvлэx, цaй yyж, xов xєєpєлдєx зyypт ч шyдаргa юм, сaйxaн юм, vнэн юм, чигч юм шyyд тодpоод иpнэ гэж бaйxгvй л дээ.

Wednesday, September 19, 2007

ГVТГЭГЧ БА ГVТГVVЛЭГЧИД

Дэмбэрэл гэгчийг баривчилжээ. Уул мэргэжил нь сэтгvvлч биш, эмч юм байна, гэхдээ хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ажиллаж байсан аж. Єрнийн жишгээр бол яах аргагvй л сэтгvvлч, яагаад гэвэл тэнд тусгай мэргэжил эзэмшсэн хvнийг авъяасыг нь дагуулж сэтгvvлч болгодог болохоос манайх шиг юугаа мэдэхгvй хvvхэд барьж авч хэдэн жил дєрвєн хананы дунд суулгаад диплом єгчихдєг биш аж. Тэгэхээр Дэмбэрэл улс тєрийн сэтгvvлч байсан бололтой. Лавшруулан сонсвол сонгуулийн vеэр хар пиар гээч юм хийж манийгаа ч гvтгэж явсан бололтой. Ёс зvйн хэмжил тавьбал цэвэр гарахгvй л юм байна.
Харин саяхан тvvнийг хэвлэн нийтэлсэн, мэдээлэл єгсєн хэргээр шоронд хийж орхижээ. Дэмбэрэл муу хvн байж болно, гэхдээ шоронд орох гавъяа тэр байгуулаагvй. Юутай ч гяндангаар шийтгэсэн гэх хэрэг нь шоронгийн норм яагаад ч хангахгvй. Харин тvvнд “гvтгэгдэж” зовж зvдэрч яваадаа гутран гомдол гаргасан хоёр бол ийм нормыг яах аргагvй олон дахин давуулан биелvvлсэн гавъяатнууд билээ.

Миний бичсэн “Бvv март” зохиолыг 1990 онд Євєр Монголын хэдэн залуус монгол vсгээр буулган нууцаар хэвлэсэн хэрэгтээ баригдан, толгойлогч Улаанхад гэгч 5 жилийн ял авсан. Хэдийгээр энэ нь надтай шууд холбоотой биш боловч сэтгэл нэн эмзэглэн Олон улсын Амнэсти байгууллагад хандсан билээ. Тэд ч овоо арга хэмжээ зохиосны хvчинд мєнєєх євєр монголчууд суллагдсан тєдийгvй Єрнєдийн орнуудад улс тєрийн орогнол олж авсан. Vvнтэй нэлээд тєстэй асуудал дээрх Дэмбэрэлд тохиожээ. Тэрээр шvvх хуралд “Би энэ бvх мэдээллийг Баабараас эшилсэн” хэмээн биеэ ємгєєлж зохих ном сонингийн хуулбарыг баримт болгон єгсєн боловч нэмэр болсонгvй. Шvvх гомдогсодын гомдлыг тайлах шиг тайлж хєєрхийд шоронгийн томилолт єгчээ.

Vнэхээр би дээрх хоёр “хохирон гомдогч”-ын тухай бишгvйдээ нэг бичсэн. Хэдэн удаа бичсэнээ ч санахгvй байна. Юу бичсэнээ харин сайн мэднэ. Нэг биш баримт гаргаж ирсэн. Надад ч цаана нь чамгvй хэсэг нь оригоороо бий. Би бичсэн юм болгоныхоо vг vсэг, цэг таслалын тєлєє хариуцлага хvлээж чадна. Энэ хоёр хохирон гомдогчийг би хулгайч гэж нэрлэдэг. Шууд утгаар нь. Цаад эзэнд алдах хvсэл байхгvй байхад тvvнийг нь гулруулахыг хулгайлах гэнэ биз дээ? Хууль бусаар баяжигсад гэдэг. Бас л шууд утгаар нь. Албан ёсоор тєрд биеэ vнэлж байгаагаасаа хэдэн мянга дахин их орлогыг хуулиар хориглосон аргаар олдог учраас. Авилгачид гэж нэрлэдэг. Мєн л шууд утгаар нь. Тєрийн нэр барьж хувьдаа мєнгє завшихыг ингэж нэрлэдэг гэж ойлгодог учраас шvv дээ. Ингэж нэрлэх тєдийгvй баримт гаргаж ирснийхээ тєлєє би эднийг ямар нэг гомдол байвал шvvхэд хандахыг зєвлєдєг. Гэхдээ надтай заргалдаж шvvхдээдэх гэсэн болохоос надаас эшилснийг нь шоронд хийгээд байгаарай гээгvй юмсан.

Сайд Улааны орооцолдоод байгаа “Цайрт минерал”-ын тухай асуудлыг мєнєєх Дэмбэрэл хєндєн тавьсан учраас ганц худагдсан юм байна. Сvхбаатар аймаг дахь цайрын ордод ажиллах Хятадын компани Монголын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ хийсэн. 20 сая доллароос дээш хєрєнгє оруулалт хийсэн гадаадын компани ийм гэрээ хийх ёстой тухай хууль бий. Засгийн газрыг тєлєєлж сангийн сайдын хувьд би гарын vсэг зурсан. Бvх мэдээллийн хэрэгслэлээр цацагдаж, баяр ёслолын байдлаар гарын vсэг зурсан. Гэрээ ёсоор хоёр жилийн дотор заагдсан хєрєнгєє оруулж ирэхгvй бол уг гэрээ хар аяндаа цуцлагдах ёстой байлаа. Гэтэл vvнээс даруй 5-6 жилийн дараа буюу гэрээ нэгэнт хvчингvй болсон хойно хєрєнгє орж ирсэн. Нєгєєтэйгvvр Хятадын талаас Монголд єгч буй зээлээр vйлдвэр босчээ. Ингэхээр энэ нь ямар ч гадаадын хєрєнгє оруулалт биш болж таарч байна. Нєгєє 100 хувийн гадны хєрєнгє оруулалт маань сайд Улааны оролцоотой Монголын хувийн компани хагасыг нь эзэмшигч болж таарлаа. Тэгэхэд энд гадаадын хєрєнгє оруулалтыг дэмжих учиртай “тогтвортой байдлын гэрээ” ямар хамаатай болж байна? Тун энгийн асуулт шvv дээ. Монголд зориулсан зээлийг Монголын луйварчин авч Монголын газар шороог тогтвортой байдлаар хєнгєлєлттэйгээр тоноод унаж буйг гадаадын хєрєнгє оруулалт болгож буй нь луйвар биш гэж vv? Vvнийг би байтугай хэн ч хулгай, шамшигдуулалт, авилга, дээрэм гэж нэрлэмээр юм. Бvр шууд утгаар нь шvv. Мань Улааны холбогдолтой Самсунгийн хулгай, Чехословакийн єрийн луйвар, Иточугийн дээрэм гээд нэлээд ноцтой гэмт хэргийнх нь тухай ч би цухас дурдаж байсан. Vvгээр зарга vvсгэе гэвэл- пажааласт. Би бичсэнийхээ тєлєє бvрэн хариуцлага хvлээнэ.

Энхбаяр бол ч бvр болимоор юм шигээ. Идсэн уусныг нь эх орон даахгvй байна шvv дээ. Тэрийгээ болиё гэхэд дагаж далдаганагсад нь 2004 оны 5-р сард тvvнийг “Хэвлэлд ээлтэй хvн”-ээр тодруулж Сvхбаатарын талбай дээр ёслолын нижгэр арга хэмжээ зохион шагнал цом гардуулж байгаагvй бил vv? Дэлхий дахины хэвлэлийн эрх чєлєєний єдрийг тохиолдуулж тvvнийг ингэж єргємжилж байсан юмдаг. Хэвлэлд ээлтэй гэж даапаалж байсан хэрэг vv, гvтгэж байсан хэрэг vv?

Надад хулгай хийх бололцоо олддоггvй биш, би ерєєсєє л хулгай хийдэггvй юм. Манай нийгмийн ядахнаа тал нь огтоос хулгай хийдэггvй биз, би тэдний л нэг. Тиймээс нойртой хонодгоороо дээрх хохирон-гvтгvvлэгч луйварчидаас ялгаатай учир айж эмээгээд байх юм vгvй. 2000 оны ємнєхєн намайг гvтгэх компанит ажил хэсэг зохиов доо. Тэр vнэн байхаа болиг, ядахнаа аравхан тєгрєгний шамшигдуулал, авилга, хулгай надаас илрvvлбэл би 10 жилийн ял авахад бэлэн, огт гомдохгvй. Гvтгэгчээс гvтгvvлэгч болон хувирч байгаа тэд надаас шууд утгаараа хулгайлаагvй л дээ. Шvvх хэрэв надаас та юугаа луйвардуулж, яг яаж биеэрээ хохиров гэж асуувал хэлэх vг олдохгvй. Гэхдээ миний эх орныг тоноод байхаар хар аяндаа зэвvv хvрээд байдаг юм. Эх орноор минь дvvрэн тархсан єнчин ядуу хєєрхийчvvдийн ємч хєрєнгє шvv дээ.

Дэмбэрэл ч яахав гvтгэсэн гэж гvтгvvлдэг байж, би л лав хэзээ ч хvн гvтгэхгvй. Тийм ёс зvй барьдаг юм, би. Ерєнхийлєгчийг гvтгэж болохгvй, нэр тєрд нь халдах ёсгvй гээд сав хийвэл хаанаас ч юм эшлэх юм. Монгол улсын хуулиар хэнийг ч байсан гvтгэж болохгvй. Ерєнхийлєгчийн гавъяалаг зєвлєх гэгдэх нэгэн бараан нєхєр намайг баруун солгойгvй “хужаа” гээд явдаг, vvнийгээ чадах хэрээрээ “баталгаажуулж” мэдээллийн хэрэгслэл рvv нэрээ нуун зєєж гvйдэг юм. Євєє нь гамин дагаж хєрєнгєтэй монгол ардуудыг зааж єгєн дээрэмдvvлvvлж мєнгєжсєн гэж нутгийнхан нь ярьдагийг сонссон ч энэ нь ач хvvд ямар хамаа.

Уг нь ч vндсэн ажил нь мєн л дєє, гээд арга нь л барагджээ дээ. Хэдийгээр би нэртэй хvний зvстэй хvv, дагавар, бутач алин ч биш ч гэсэн хєєрхий муу эх эцгийг минь давхар доромжлоод байхаар л дургvй хvрдэг юм. Халхын хєвvvдийн аль єнгєтэй єєдтэйг нь ийм аргаар моготгож мохоох гэсэн цаанаасаа захиалгатай, аль гамингийн vеэс эхтэй олон жил vргэлжилсэн тоглоом л доо. Vvнээс гадна “эх орноо муулдаг”, “эднийг сайн яваа болохоор атаархдаг” гэж их бичvvлдэг. Эх орон, Энхбаяр хоёр ялгаатай байхаа. Хулгай нь хулхиараа гарч, нvгэл нь нvдээрээ гоожиж байгаа ийм хvмvvст атаархах ч арай хэтийдэх болов уу. Энэ хорвоод хvн шалдан ирсэн, шалдан буцна. Эндээс юу ч авч явж чадахгvй. Хvний амьдралын чанар аль хэр их идэж ууснаар хэмжигдэхгvй. Vvгээрээ гахайнхаас ялгаатай. Чухам тэр ялгааг л утга учиртай амьдрах гэж нэрлэдэг болов уу даа.

ГЭНДЭН

1924 оны намар Улсын анхдугаар хурал болжээ. Тєрийн тэргvvн Богд хаан нас барсан учир засаглалын шинэ хэлбэрт орохын тулд энэ хурлыг зохион байгуулсан аж. Их хурлаар Улсын бага хурал байгуулсан ба дарга нь тєрийн тэргvvний vvрэг гvйцэтгэх учиртай аж. Шинэ vндсэн хуулиар энэ албыг хэн ч хашсан яахав байв. Яагаад гэвэл нам хэмээх том юм Монголд шинээр vvссэн, цаана нь Засгийн газар байна, энэ бvхнийг зангидсан зєвлєлт маягийн цэргийн зєвлєл байлаа. Цэргийн зєвлєлийг Ренчино хэмээх буриад толгойлно. Жинхэнээрээ мань хvн Монгол улсын хэмжээгvй эрхт хаан байлаа. Гол єрсєлдєгч Данзанг саяхан буудаад алчихсан аж. Засгийн газрыг Цэрэндорж толгойлно.
Эднийхээ дэргэд нам жижигхэн, дарга нь япон Данзан. Эрх мэдлийн хувьд vvнээс ч жижиг юм бол Улсын бага хурал. Єдий хvртэл тєрийн тэргvvний vvргийг Богд хаан гvйцэтгэж байгаад хавар нь гэнэт нас баржээ. Албан ёсны тєрийн тэргvvн доогуур зиндааны хvн байх нь Vндсэн хуулийн ч бодлого байлаа. Ийм хvний хайгуулд дээд зиндааныхан гарсан байсан юм.

Улсын анхдугаар хурал гол тєлєв хєдєєний ардуудыг хаанаас ч юм цуглуулан хуралджээ. Тэд Vндсэн хуулийг батлах vvрэгтэй. Протоколоос нь харж байхад малчин ардууд гол тєлєв танин мэдэхvйн чанартай л юм асууж “мэдлэгээ” нэмж байв. Одоогийнхоор бол багийн хуралархуу л юм уу даа. Зарим нь бас санал гарганаа. Улсын нийслэлээ юу гэхэв гэхэд “Хойд Бээжин гэж нэрлэвэл ямрав” гэсэн санал ч байв. Хурлын явцад Ерєнхий сайд Цэрэндорж тєрийн тэргvvнийг олов. Сайнноён хан буюу урд жилээс нь Цэцэрлэгмандал гэж нэрлэгдэх болсон аймгаас цохиж орж ирсэн Гэндэн гэдэг залуу байлаа. Яагаад тvvнийг сонгов гэхээр байн байн олон долоон юм асуугаад байсан аж. Нэг vгэндээ хэлэмгий доломгой, нvvр хагарсан нэгэн.

Тэр vед малын хулгай гэсэн бараг ганцхан гэмт хэрэг Монголд гардаг байжээ. Малаас єєр хєрєнгє байхгvй юм чинь єєр юугаа ч хулгайлах юм билээ. Ийм хулгайч санасныг бодвол ховоргvй байсан бололтой. Ардын намыг vvсгэгчдийн нэг Данзан бас л малын хулгайч байсан. Малын хулгайчийг бас сайн эр гэж эерvvлж нэрлэнэ. Чоныг боохой гэж эерvvлдэг шиг. Гэндэн ийм сайн эрийн нэг байлаа. Гэвч угийн сэргэлэн хvн болохоор дороо засарлаа. Хуучин хампаан нь “хэдэн юм хєєж ирээд Туулын бургасанд нуучихлаа, чи тєрийн том хvн болсон юм чинь аргалаад цааш нь гулгуулаад єг” гэсээр ирэхэд нь хєєгєєд гаргасан тухай яриа байдаг. Хvн нь сэргэлэн юм болохоор дорхноо шинэ нєхцєлд дасан идээшиж, эрх мэдэл хаана байгаа, хэрхэн тvvнд хvрч болох зэргийг олоод мэдчихсэн юм. Єєрийн албан тушаал нь тєрийн албан ёсны тэргvvн юм байна гэдгийг ч ойлгочихлоо. Согтсон vедээ “Би жинхэнэ IХ Богд байна” гэж агсам тавина. Найр их хэснэ. Хvvхэмсэг. Машинаар хvн дайрч алсан ч асуудал байдаг. Сайхан дураараа нэгэн байж.

МАХН Коминтерний vгэнд орохоо больж, Монголын удирдагчид бие даах гэж илэрхий зvтгэх болсон учир Москвагаас тєрийн эргэлт зохиохоор шийджээ. Гэхдээ тэдэнд Монголд тулгуур хэрэгтэй байв. Элсний 13 гэлээ гэгчээр тэр vед оросоор “худонская фракция” гэж нэрлэгдсэн хэсэг эсэргvvг олж тодруулсан юм. Тэдний толгойд Гэндэн багтжээ. Намын удирдагч Дамбадорж, Жадамба, Цэвээн Жамсрано нар Орос руу ачигдаж, Амар нарын олон зvтгэлтнvvд баруунтан хоч зvvн “лааз єшиглєв”. Москвагийнхан бvх эрхийг Гэндэнд єгєх гэснээ болгоомжиллоо. Ингээд Гэндэн, Лхvмбэ, Элдэв-Очир гурвыг ижил эрхтэй намын дарга нар болгожээ. Нэг зэрэг Ерєнхий сайд гурав байж болохгvй болохоор номхон ноомой Жигжиджавыг тавьлаа. Эд тєрийн эргэлт хийхэд Монгол талаас оролцсон “хєдєєний фракцийн” голлох зvтгэлтнvvд. Гэхдээ эдэн дундаа Гэндэн толгой єндєр байсан юм.

Улсын жинхэнэ эрх мэдэл намд очлоо. Коминтерний заавраар Монголд коммунизм байгуулж гарав. Хєрєнгє хураалт, хамтралжуулалт, аллага гараагаа авлаа. Гадаадын бvх компани, хєрєнгє оруулагч нарыг сарын дотор хєєж гаргав. Намын VIII их хурал гэгчээр бvр ч хийрхэж єгєв. Намд эрх мэдэл байдгийг харуулахын тулд Гэндэн Засгийн газрыг “Намын аж ахуй хариуцсан хэлтэс” гэж нэрлэв. Ерєнхий сайд Жигжиджав. тvvний шууд удирдлагад хєдєлдєг утсан хvvхэлдэй болжээ. Хийрхэгчид эгшин зуур Монгол орны хєл толгойг сольж орхив. Гэвч сэргэлэн хvн болохоороо Гэндэн энэ бvхний дооз хэтэрч байгааг ажиглаадахаж. Буруу болоод байгааг Москвад мэдэгдсэнээр барахгvй єєрєєсєє бусад буруутнуудыг ч нэр заан матлаа. 1932 онд дэгдсэн бvх ард тvмний бослого Гэндэнгийн сануулсныг зєв болохыг Москва ойлгов. Ингээд Монголоос Коминтернийг хєєж гаргаад “шинэ эргэлтийн бодлого” гэгчийг явуулж эхэллээ. Нам тєрийн удирдлагад байсан Шижээ, Бадрах нар “зvvнтэн” хоч зvvгээд мєн л Москва ачигдав.

Шинэ эргэлтийн бодлого буюу Гэндэнгийн тvрvvн нь хийсэн буруу юмыг засах vйл хэргийн толгойлогч нь эргээд “зvvнтний” удирдагч Гэндэн болж таарлаа. Жигжиджав хугацаа нь болсноо мэдсэн юм шиг “амиа хорложээ”. Гэндэнгийн байнгын дарамтанд байсан тэр яаж vхсэн нь одоо болтол тайлагдаагvй оньсго.
Ингээд мань хvн орноос нь Ерєнхий сайд болох нь тэр. Бутачийн Гэндэн улаан хамгаалагч байхаа болин тєрийн зvтгэлтэн болж буйр суун лам ахаараа овоглон Пэлжидийн Гэндэн боллоо. Одоо тvvнийхээр Засгийн газар эрх мэдлийг тєвлєрvvлж, нам эргээд жижигрэх ёстой. Иймээс намыг хагалан бутаргах, єєрєєр хэлбэл самардаж хаях хэрэгтэй болсон юм. Намын гурван даргын нэг нь болох єєрєє Ерєнхий сайд болж буй хэрэг. Энэ нь хуучнаар тушаал бууж буй хэрэг ч vvнийг Гэндэн тушаал дэвшиж буй болгож чадсан юм. Нєгєє дарга Элдэв-Очир бослого дарж яваад машинаас унан хvзvvгээ гэмтээжээ. Тvvнийг эмчлvvлэхээр Москва явуулав. Хожим тэр эргэж ирэлгvйгээр тэндээ vхсэн. Гурав дахь дарга Лхvмбэд чухамдаа Гэндэнгийн санаачлагаар “Лхvмбийн хэрэг” гээчийг зохиож єгсєн билээ. Зєвлєлт засгаас зугтаж Монголд дvрвэж ирсэн 15 орчим мянган буриадыг залхаан цээрлvvлэх захиалга тэртэй тэргvй Москвагаас иржээ. Гэвч эднийг хядахын тулд зохиомол хэрэг vvсгэх хэрэгтэй. Иймээс золиос шаардлагатай болсон. Гэндэн энэ золиосоор єєрийн єрсєлдєгч болж магадгvй Лхvмбийг сонгосон юм. Золиослох даалгаварыг Дотоодыг хамгаалах газрын дарга Намсрайд єгчээ. Ийнхvv олон мянган буриадыг егvvтгэсэн аллага гаарлаа. Толгойлогчоор нь томилогдсон Лхvмбэ буудуулж vхэв. Уул нь Лхvмбэ, Гэндэн хоёр аль алин нь Євєрхангайн тєв халхчуул байлаа.

Гэндэн тэгээд урьд Мєрєнгийн хvрээний лам асан Лувсаншаравыг авчирч намын дарга болгожээ. Харин нам бол тун ч жижиг байгууллага гэдгийг алхам тутамдаа мэдрvvлж байв. “Нам бол тєрийн улаан булан мєн” гэсэн тvvний алдарт афоризм тэгэхэд гарсан юм. Гэндэн хаана байна, тэр газар хамгийн том эрх мэдэл байх ёстой ажгуу. Тэрээр Гадаад яамны сайдыг давхар хашиж байсан юм. Монголын эрх ашиг юунд байна, Сталин Монголоор яаж тоглох гээд байгааг тэр сайн мэдэрч байлаа. Харин хоёр орны хvч чадлын харьцааг дэндvv гэмээр мэдрэхгvй байсан юм. Уг нь эхэндээ Сталин Гэндэнд нэлээд найдлага тавьжээ.

Сталиний тємєр логик дэндvv ойлгомжтой байлаа. Зєвлєлтийн эзэнт улсын алс Дорнод дахь хамгийн том аюул бол улам их санаархалдаа хєтлєгдєж буй Япон байлаа. Зvvн хойд Хятадыг эзэлж Манж-го хэмээх тоглоомын улс байгуулсан тэд Зєвлєлт, Монголтой шууд эх газраар хиллэх болсон юм. Хятадын эсрэг vзэлтэй барга монголчууд Японыг чєлєєлєгчєє гэж vзэн машид талархаж байсан тєдийгvй, Хятадад байгаа євєр монголчууд Японы довтолгоог тэсэн ядан хvлээж єєрсдийг нь чєлєєлєхийг аминчлан гуйж байлаа. Ингэхээр Сталинд гадаад монголчуудыг хардах, тэрбайтугай тэднээс болгоомжлох шалтгаан байсан юм. Гадаад Монгол Японы мэдэлд орох юм бол Зєвлєлт улс дорно талаасаа улам хэврэг болно. Иймээс Сталин Монголд асар найдвартай єєрийн засагтай байх шаардлагатай байв. Харин єєрийгєє Чингисийн нэгэн адил Монголын хаан болчихсон гээд ойлгочихсон Гэндэн Монголын эрх ашгийг сайн ойлгож байсан болохоос дэлхийн хандлага, геополитик, Зєвлєлтийн ашиг сонирхлыг ойлгохыг ч хvсэхгvй нулимж байв. “Орос, Япон хоёр л дуртайгаараа байлддаг юм байгаа биз, энэ нь Манж-го, Монгол хоёрт огт хамаагvй, завсар нь манай хоёрыг дагуулж vрчих гээд байна” гэж байв. Энэ нь vнэн боловч бодит байдал дээр Манж-го, Монгол хоёр бодлого тодорхойлогч биш байсан юм.

Сталин Гэндэнтэй олон уулзаж, аргадаж нэг vзсэн, аашилж нэг vзсэн, айлгаж нэг vзсэн. Гэндэнгийн зэвсэг техник хvссэн гуйлтын хариуд Сталин ингэж хэлжээ “Чамд 12 мянган намын гишvvн байна. Гэтэл хэзээ мєдгvй чиний эсрэг зогсож магадгvй 100 мянган лам цаана нь байна. Чамд єгєх бидний зэвсэг тэр лам нараар дамжаад маргааш бидний эсрэг ашиглагдахгvй гэсэн баталгаа хаана байна?”. Сталиний зvгээс харахад энэ бол аргагvй тавих ёстой логиктой асуулт байлаа. “Чи єєрийгєє Чингис хаан гэж бодоод байгаа юм уу? Чингистэй харьцуулахад чи тvvний гєлєг ч байж чадахгvй” гэж хvртэл дайрч vзжээ. Хариуд нь Гэндэн “Чи муу сэлмэн хамарт гvрж Оросын царь болчихсон байхад би яадгийм” гэж томорчээ. Гэндэн єєрийнхєє муйхарлалыг дан ганц эх оронч vзлээр цагаатгана. “Сэлмэн хамарт гvржтэй Монголынхоо тєлєє vзэлцэнэ дээ хєє” хэмээн Москва мордохынхоо ємнє даналзаж байв. Лам нараа цєєлєх, тэднийг улс тєрийн хувьд бvрэн идэвхгvйжvvлэх, vvний тулд томоохон аллага зохиохыг шаардсан Сталиний шахалтыг Гэндэн vргэлж муйхарлан эсэргvvцэж, ядахнаа vгийг нь сонсож байгаа байдал гаргаагvй юм. Сvvлдээ дайллаган дээр согтуугаар Сталины гаансыг булааж хугалсан, хэрэлдсэн, ширээ тойруулж хєєсєн зэрэг явдал болсон тухай тэмдэглэгдсэн байдаг.


1936 онд Сталин Монголын Засгийн газраас асуулгvйгээр єєрийн цэргийг Монголд оруулж байршуулсан ба Гэндэнг єєрийг нь єєрсдийн шууд оролцоотойгоор хусаж хаяад Орост дуудаж авчран гэрийн хорионд оруулжээ. Vргэлж дээрэлхvvлэн дарамтлуулдаг байсан намын дарга Лувсаншаравыг нь энэ хэрэгт ашигласан юм. Намын нэрээр єєртэй нь єрсєлдєж магадгvй хэмээн Лувсаншаравыг vргэлж доош нь чихдэг байжээ. Тvvнийг томилолт єгєн хєдєє явуулчихаад эхнэрийг нь эзэмдэж суудаг байв. Нэг удаа эхнэртэй нь нэг оронд хэвтэж байгаад баригдсанаар Нvхтэд тэр хоёрын хооронд эвгvй зодоон цохион болсон баримт ч бий. Сталиний нєгєє нэг ашигласан хvн нь Чойбалсан. Vргэлж хоёр гуравдугаар зэрэгт тооцогдож явдаг байсан, дуртай нь муу юманд гар хєл болгож ашигласаар байгаад нэр нvvргvй болсон гутарсан нэгэнд Сталин гэнэтийн том бололцоо гаргаж єгсєн юм. Гэндэнг 11-р сарын 26 буюу Монгол улс Бvгд найрамдах засаглалтай болж анхны тєрийн тэргvvнээр нь Гэндэн сонгогдож байсан тэр єдєр нь Москвад буудан хороосон юм. Энэ бол Монгол улсын тусгаар тогтнолд Сталинаас зориуд єгч байгаа лут сануулга байлаа.

Гэндэнгийн дараахан 1937 оны 9-р сарын 10-нд Монголын тєрийн удирдагчдыг хоморголон устгасан их хядлага эхэллээ. Зєвлєлтийн До яамны сайд Френовский єєрийн биеэр хvрэлцэн ирж их хядлагыг албан ёсоор эхлvvлэн удирдсан билээ. Vvнийг тэгэхээс тэгэх гэсэн юм шиг “Гэндэн-Дэмидийн хувьсгалын эсэргvv хэрэг” гэж албан ёсоор нэрлэсэн юм. Хядлага хоёр жилийн турш vргэлжилж Монголын айл єрх болгоныг шахам хамарчээ. Хядлаганд Монголын насанд хvрсэн эрчvvдийн 20 гаруй хувь нь амиа єргєсєн. Олон арван мянган эмэгтэйчvvд эр нєхєр, ах дvv, эцэг, хvvгээ алдан єнчирснєєс гадна шууд амиа алдсан нэлээд хvvхнvvд бийн дотор жирэмсэн нь бас байсан юм. Хувь процентоор нь тооцвол хvний тvvхэнд тєр нь єєрийн ард тvмнийг ингэж ихээр нь устгасан єєр тохиолдол vгvй биз. Vvнтэй дєхєж очих их аллагыг хожим коммунист Кампучид л нэг удаа давтсан байх. Тvvхийн єндрєлєгєєс эргэн харахуйд vvнд Гэндэн нэлээд буруутай. Хэрэв тэр Сталиний vгэнд орж олон арван мянган лам нарыг хvчээр шар шувтлуулж, олноор нь хорьж шийтгэн, цєєн хэдийг нь буудаж орхисон бол ийм эмгэнэлт хэрэг гарахгvй байсан байх. Гол нь Сталиний санааг л амраах хэрэгтэй байжээ. Монгол улсыг єєрт нь хал бал болохгvй, аюулгvй байлгахыг Сталин хvссэн. Мангаст батлагаа, золиос хэрэгтэй байлаа.
Ертєнцийн байдал, хvчний харьцааны тухай ойлголтгvй Гэндэн энэ золиосыг нь махчинд єгєєгvй учраас Монгол орон бvр аймшигтай шийтгэл хvлээсэн юм. Хожим нь Сталины гол махчингийн нэг Ворошилов Чойбалсанд “700 мянган монголчуудаас 30 мянгыг нь алсан нь арай хэтрvvлчихжээ” гэж зэмлэж байсан юм. 1981 онд Польшид “Эв санааны vйлдвэрчний эвлэл” vvсч коммунист системд аюул учирчээ. Зєвлєлтvvд Польшийн хил дээр танк жагсаачихаад єнєє маргаашгvй орох гэж зэхэж байв. Ингэнгvvт генерал Ярузельский улс даяар дайны байдал зарлаж, Эв санааны нэгдийн удирдагчдыг бvгдийг нь гэрийн хорионд оруулсан юм. Москва тайвширлаа. Хил дээрээс танк буцав. Єдгєє польшууд Ярузельскийг аврагчаа гэж vздэг, тvvнийг vндэсний баатраа гэж хайрладаг. Гэндэн ингэж болох л байсан.

Гэндэн эрх мэдлийн ихээхэн хэнээтэн учир байсан газар болгоноо эргэж самарч байлаа. Хэдийгээр єєрєє хvсээгvй ч гэсэн бас Монгол орны гадаад бодлого, тvvгээр дамжсан тогтвортой байдал, аюулгvй орчинг ч самарч орхисон. Гэхдээ тvvнд єнєєгийнхєєс нэг том ялгаа бий. Тэр хvн туйлбартай мятаршгvй эх оронч нэгэн байсан, Монгол эх орныхоо тусгаар тогтнолын тєлєє єєрийн алтан амийг бас єргєсєн юм.