Тєр яаж мєхдєг вэ?

Хvний иргэншлийн тvv­хэнд хамгийн удаан тогтсон тєр бол эртний Мисирийнх. Эртний Египет ч гэдэг.Тэд бичиг vсэгтэй байсан учир тvvх намтрыг нь нэлээд тод гаргаж ирж чадсан. Египетийн тєрийн тvvх манай тоолол хvртэл хэдэн мянганыг элээ­жээ. Эртний Герегийн жуул­чин аварга пирамидийг vзээд “цаг хугацаа пирамидаас айдаг” гэж хэлж байжээ. Тvv­нээс хойш дахиад хоёр мянга га­руй жил єнгєрчихєєд байна шvv дээ. Харин эдгээр пира­мид нь єєрєє Египетийн гай­хам­шигт иргэншлийг мє­хєє­сєн юм даа. Египетэд гадны дайсан гэж байсангvй. Нил мєрний vржил шимт хєндий тариа буудайг баталгаатай vржvvлнэ. Жилийн тодорхой vед vерлэдэг Нил нь усаа татсаны дараа бордоод бэлэн болгосон тариан талбай vл­дээнэ. Нил мєрний дээгvvр салхи vргэлж урсгал сєрєн салхилдаг учир аль ч тал руу нь усан тээвэрт нэн чєлєєтэй тааламжтай нєхцєл бvрджээ. Єнєєгийн Каир хотын орчимд буй аварга хэдэн сац сув­рагыг Египетийн сvvлчийн фа­раон нар босгожээ. Биен­тэйгээ єрсєлдєж улам vнэтэй улам єндєр, улам тансгийг босгож гарав. Одоогийн хэ­лээр хэлэх юм бол хэдхэн жилийн дотор улсынхаа бvх нєєц болон тєсвєє бvрэн барсан гэсэн vг. Єєрєєр хэлбэл, Египетийн тєрийг Егип­етийн тєр баригчид єєрс­дєє мєхєєсєн гэсэн vг. Боол­чууд нь ч биш, гадны дайс­нууд ч биш.Эртний Ром хэмээх до­могт иргэншил яагаад гэнэт сєнєж орхив? Визгот, Хvн, Вандал, Герман, Сармат гээд vй олон дайсантай байсан ч тэдний хэн нь ч Ромыг дий­лээ­гvй юм. Ром яагаад сєнє­сєн тухай олон таамаг бий. Зугаа цэнгэл нь дэндсэн л гэж их ярьдаг. Хєнгєн цагаанаар хийсэн хэтэрхий их зvйл хэрэглэсээр байгаад нийтээр vргvйдсэн ч гэдэг. Тэр vед хєнгєн цагаан vнэтэй тансаг эдэд тооцогдож байж. Ром мєхєхийн vед арми нь мєн­хийн дайсан Германаас ирсэн хєлсний цэргvvдээс бvрдэж байжээ. Юутай ч Ромын тє­рийг ромчууд єєрсдєє мєхєє­сєн. Ромоос хойш Европ мянган жил мухар сvсэгт баригдсан, соёлгvй, хєгжил дэвшилгvй бvдvvлэг vеийг туулсныг “харанхуй vе” гэж нэрлэдэг.Хятадын тvvхэнд тохио­сон хамгийн дэвшилтэт, тод тєрийн нэг бол Мин династи юм. Дэлхийн тvvхэнд vнэхээр оршин тогтнож чадсан дєрєв­хєн том эзэнт гvрний нэгэнд Мин улсыг Бзжинский оруулж тоолсон байдаг. Жэн Хэг тайганаар толгойлуулсан хэ­дэн мянган хєлєг онгоц дэл­хий­гээр хэрэн, испани­чуу­даас даруй 70 жилийн ємнє Америк тивийг нээж байлаа. Мин улс тухайн vедээ хvсвэл дэлхийг эзэлж чадахуйц хv­чир­хэг байв. Гэвч дотоод зєрчил, хий хардлага нь энэ улсыг хилээ тас хаахад хvр­гэж, хорвоогоос тусгаарла­жээ. Улмаар дотроо ялзран, авлига учир тоймоо алдаж, хууль нь гууль болсоор эцэст ердийн нэг хулгайч дээрэм­чин єєрийн бvлэгтэй ирж Бээжинг эзлэн энэ хvчирхэг гvрнийг унагажээ. Арга нь барагдсан цэргийн жанжнууд харь манж нараас тус­ламж гуйсан байна. Манж нар ирж дээрэмчдийг хєєсєн бо­ловч єєрсдєє гарсангvй Хя­тад­ыг тэр чигээр нь эзэлж орхилоо. Тан, Сvн улсууд ч ийм байдлаар сєнєж байсан. Мон­голчуудын байгуулсан Юань гvрэнг унагасан хvн нь ердєє л нэг лам шvv дээ. Юань ийм л хэврэг болчихсон хэрэг. Хэн нэгнийг хаан болгох гэхээр эх нь эсэргvvцээд болгодоггvй байв. Учир нь хаан болсон хvн жилдээ хорлогдож vхдэг учир тєрсєн vрээ харамлаж буй нь тэр. Юанийн сvvлчийн хаан Тогоонтємєрийн хvv эцгийн­хээ эсрэг хуйвалдааныг тол­гойлж байв. Хээл хахууль, авлига ч замаа алдсан. Чин­гэсийн удмынхны бусад гvр­нvvд ч авлига хээл хахууль, дотоод зєрчлийнхєє золиос болон унасан. Ил хаадын улс л гэхэд хаан болгон нь ар­хин­даа тvлэгдэн хар залуугаараа vхэж байв.Ойрын олон жишээ ч бий. Шах Пахлавигийн vед Иран маш баян хvчирхэг гvрэн болж байлаа. 1980 он гэхэд хєгжлийн тvвшингээр Анг­лийн зиндаанд очно гэж тєлєв­лєж байсан юм. Харин энэ он бо­лохоос жилийн ємнє шаш­ны тулгар vзэлтнvvдийн ор­чин vеийн Ираныг эзлэн хєгж­­­лийн тvвшинг нь эгшин зуур хэдэн зуунаар ухрааж орхив. Ша­хын дэглэм авлига, хээл хахуульдаа идэгдсэн байсан нь ард олны дургvйц­лийг хvргэж эцэст нь сайж­руулах гэсэн биш улам дор­дуулан vндэсний эмгэнэлт vетэй золгож орхилоо. Аф­рикийн хамгийн том улс Нигери газ­рын тосны асар их баялагтай болсноор угийн угаавч хар ухамсар дорой нийгэм ав­лигадаа улам идэг­дэн Тєр нь жил болгон уг vндсээрээ солиг­доно. Єєрєєр хэлбэл, жил болгон тєр нь мєхдєг гэсэн vг. Зєв­лєлт тєрийг гэнэт сєнєнє гэж хэн бодох билээ? Хагас зуун жил vргэлжилсэн хvйтэн дайн дийлээгvй л юмдаг. Нийгмийн шударга бус бай­далд илэрхий дур­гvйцсэн ард тvмэн “єєрч­лєн бай­гуулна” гэсэн уриаг уухай­лан хvлээж авснаар vл барам тун удалгvй ерєєс ийм тєрийн оршин байх нь утгагvй бо­лохыг ойлгожээ. Зєвлєлт тєр єєрєє єєрийгєє идсэнээр дэлхий ком­муниз­маас эгнэгт чєлєєлєгдсєн билээ.Олон гvрэн гадны халд­лагын золиос болон сєнєж байсаан. Гэвч бараг ихэнх тохиолдолд єєрсдєєс нь болж байв. Дунд Азид эгнэшгvй хvчтэй байсан Сартуул гvр­нийг Чингэс хаан ядах юмгvй цохисон нь дотоодын зєрч­лийн уг шалтгаантай байв. Мохамед хааны эх хатан, шадар туслахууд нь, хvv Жалил ад Дин нар байнга зєрчилдєн алалдана. Эцэст нь догшин Чингэсийн элч энгийн худал­даачдыг алсан тєдий­гvй, уучлал гуйлгуула­хаар очсон элчийг нь доромж­лон єджээ. Харийнхантай тулал­дах цэргээ булаацалдан олон хэсэг болгож улам хэврэг болгожээ. III Райх шиг хv­чир­хэг гvрэн Европт байтугай дэлхийд байсангvй. Гер­ма­наас бусад нь хvн биш гэсэн Гитлерийн vзлээр зэв­сэг­лэ­сэн Герман улс бvх дэлхийг єєрийнхєє эсрэг хандуулжээ. Напалеон хичнээн аугаа бай­гаад єєрийнхєє эсрэг бvх Европыг босгож орхисон. Нийгэм дэх шударга бус байдал, vvний гадаад илрэл болсон авлига хээл хахууль нь ард олны дургvйцлийг хvргэснээр тєр хэврэгшдэг бололтой. Унтарч буй дэн бадмалдгийн нэгэн адил дот­роосоо ялзарч буй тєр улам улаандаа гарч тэр хэ­рээ­рээ улам эх оронч, ард тvмэнч, шударга ёсч уриа лоозондоо дарагдана. Тєрийг тєлєєлж буй хэсэг нь живж буй онгоц­ноос амжиж юм гаргаж буй мэт даах хэрээрээ тєрєє дээ­рэмдэн уралдаж гэр рvvгээ зєєцгєєнє. Тєр их тєлєв євдєж нас бардаг.