Хойд насандаа л уулзаж ярилцахаас...

Эрдэнэ гуайн амьдралыг єнєє vеийн бичиг номтой болгон цээжээрээ мэддэг. Хэнтийн буриад, арав орчим насандаа эцгээсээ єнчирсєн, тухайн vеийн их хядлагын золиос тєдийгvй амьд гэрч, багадаа Улаанбаатарт орж ирэн офицеруудын сургуульд суралцсан, дараа нь МУИС-ийн анагаахын ангид орж суралцаад эмч болсон. За тэгээд офицерын сургуульд байхын шvлэг оролдож эхэлсэн, тавиад оны сvvлчээс богино єгvvллэг бичих болж энэ тєрєл дээрээ шууд л нэгдvгээр ангилалд багтсан. Шинэ vеийн утга зохиолын монгол хэл буй болоход голлон нєлєє vзvvлсэн хэдхэн хvний нэг. Тэрээр нvдээр vзсэн, сэтгэлээр мэдэрсэн амьдралаа зvйрлэшгvй урнаар дvрслэн vзvvлдэг байлаа.

Ийм л учраас тvvний амьдралыг хvмvvс цээжээрээ мэддэг болсон хэрэг. Бичлэг болгон их хєдєлмєр, авьяас шаарддаг. Томрох тусмаа илvv хєдєлмєр, богиносох тусмаа илvv авьяас нэхнэ. Онигоо, афоризм, дєрвєн мєрт, богино єгvvллэг бол юун тvрvvн авьяасаас л хамааралтай. Тиймдээ ч богино єгvvллэгийн тvvхэнд тєрсєн хамгийн гигант нь гэж нэрлэгддэг Чехов "богино бичлэг гэдэг авьяасын дvv нь" (краткость это сестрица таланта) гэж тодорхойлжээ. Арай ч дутуудуулчихаа юу! Богино бичлэг бол авьяасаас тєрєн гарч буй vр хєврєл нь мэт. Єєрєєр хэлбэл, Авьяасын хvvхэд нь богино бичлэг! Эрдэнэ гуай богино бичдэг байсан. Тэрхvv богино бичлэгт нь бvхий л хорвоо багтдаг байлаа. Хоёрхон нvvр єгvvлэлд нь Библи, Коран, Дармапад гурвуулаа багтана. Тvvний баатрын ганц харцанд тєрєх, vхэхийн хоорондох орчлон тэр чигээрээ. Хуланд дурлах залуугийн цээжинд хvн тєрєлхтний бvхий л тvvх, амьдралын хамаг л утга учир агуулаатай.Зєвхєн шинэ юм л аугаа байдаг. Хуулбар хичнээн лут байгаад ч оригийнхоо дээр гарахгvй. Єнєєдєр Хамлет, Макбэтийг илvv урнаар, илvv сэтгэл татмаар урлах хvн бишгvй л биз. Гэхдээ тэр олон залуу Шекспирvvдийг хэн ч санадаггvй юм. Эрдэнэ гуай давтагдашгvй шинэ бvтээл хийсэн учраас хэзээ ч мартагдахгvй. Магадгvй тэрээр Монголын утга зохиолд тєрсєн цорын ганц ориг ч байж магадгvй. Бид vндэсний юмаа магтан дуулах дуртай. Хоёр зууны ємнє амьдарч байсан математикч Мянгатыг дурсдаг. Яахав vндэсний бахархал. Гэхдээ тэрээр мянган жилийн ємнє лалын математикчдын нээж олсон алгебраар л оролдож байж. Хонь хариулж яваа нvvдэлчний хувьд бол гайхамшиг, гэхдээ тоондоо онц сайн хvvхдийг єдгєє дэлхийн математикийн тvvхэнд орлоо гэдэггvй шvv дээ. Харин Эрдэнэ гуай бол од. Огторгуйд олон мянган од бий ч од болох хувь заяа бичиглээч болгонд олддоггvй. Ингэж од болоход ийм болж тєрєх хэрэгтэй. Эрдэнэ гуай ингэж тєрсєн ажгуу. Эрдэнэ гуай єєрийн амьдрал, мэдрэмжээ зураглахад нэг сэдэв vргэлж дутаад байдаг байлаа. Энэ бол Монголын тvvхэнд тохиосон хамгийн аймшигт явдал болох гучаад оны их хядлага билээ. Эрдэнэ єєрєє энэ хядлагыг туулан гарсан. Vvнийгээ хэлэх гэж тэрээр насаараа хvчилсэн юм. "Хрущевийн уярал" хэмээх хэдхэн жилийн vvлэн чєлєєн нарны туяанд vгээ амжиж хэлсэн хэдхэн зохиолчийн нэг нь Эрдэнэ гуай байлаа. Эргээд энэ бvтээл нь хаагдсан боловч vзэл санаа галд шатдаггvй аж. Ерэн он харанхvй нийгэмд гэрэл тусгамагц тэрээр хэлэх гэхээр боломж олгодоггvй байсан сэдвээ дахин хєндлєє. Аль дал наяад оны vед зориг гарган хэвлvvлсэн "Сэрvvн дуганы мєхєл" дэлгэцэнд шилжлээ. Удалгvй их хядлагын тухай тvvний роман хэвлэгдэв."Хойд насандаа уулзъя" бол тvvний сvvлчийн, цорын ганц эмгэнэлт роман. Тэрээр илvvтэй хєдєлмєр цаг шаардсан зохиолын ийм тєрлєєр урьд нь оролдож байгаагvй. Гэтэл энд тvvний тєрсєн эцэг болон нутаг нугынхныгаа хядуулсан гашуудал, бага насны гомдол, vнэнийг хайсан урт цєхрєл, олон жил хураасан нулимс, vй олон монголчуудын амьдрал амь насаар тоглосон бузар vзэл сурталд хvрсэн уур хилэн, vнсэн нурман дунд єєрийн хєшєєг босгож чадсан омгорхол багтаж ядан чихэлдэх аж. Энэ бvхнийг хоёр хуудсанд багтаах боломжгvй, учир нь зохиолч , хvний эмгэнэлээс гадна тvvхэн учир шалтгааныг нь гаргах гэж хичээжээ.Энэ жил хэлмэгдэлтийн 70 жилийн ойн баяр болж байна. Есдvгээр сарын 10-нд болно. Vнэндээ ийм нэршил ч хэлмэгдvvлэлт юм. Хэлмэгдvvлэх гэдэг нь хэн нэгнийг эндvvрээд юм уу хэтрvvлээд шийтгэчихийг хэлдэг Гэтэл энэхvv сvvлийн хориод жил тэмдэглэдэг болсон баяр нь ямар ч хэлмэгдvvлэлт биш, цуст аллага юм. Оросууд vvнийг репрессия гэнэ. Ийм тєрлийн хувьсгалт аллага анх хийсний хувьд францчууд grand pourge гэж нэрлэх аж. Их хядлага гэсэн vг.Энэхvv хядлагад Монголын насанд хvрсэн бvх эрчvvдийн таван хvн тутмын нэг нь амиа зольсон. Vvнийг гадаад хэлээр геноцит гэнэ. Энэ нь vр vндсээр нь хvйс тэмтэрнэ гэсэн vг. Хэлмэгдлийн баяраас арай лавшруу юм болсон байгаа биз?Нєгєє талаас хэлмэгдvvлэл гэгч энэхvv vр vндсээр нь хядсан аллага 1937 оны есдvгээр сарын 10-нд эхэлсэн юм биш. Єч тєчнєєн мянган лам хядаж байх явцдаа чухам энэ єдєр Монголын тєрийн удирдагчдыг бєєнєєр нь баривчилж гарсан. Єєрєєр хэлбэл, энэ єдєр Монголд єрнєсєн хядлага ид дундаа л орж байсан хэрэг. Хядлага 1921 оны эцсээр "Саж ламын хэрэг" гэгч нэрээр эхэлсэн юм. Нэг vгээр хэлбэл энэ 2007 он бол ардын хувьсгалын ба их хядлагын яруу алдарт 86 жилийн ойн баяр юм.Далаад оны vед хот ороод ирсэн хєдєєний євгєнєєс сонин юу байна гэж асуухад "vхсэн оросын 100 жил, vлдсэн хэдийн 50 жил, ємч хураасны 10 жил гээд хєєрцєглєсєн амьтан л их байх шив" гэсэн гэдэг. Ингэхээр єдгєє хэдэн арван жил vргэлжилсэн "хэлмэгдvvллийн" дараа vлдсэн хэдийнх нь 86 жилийн ойн баяр болж байна ч гэж хэлж болом.Эрдэнэ гуайн роман хувьсгалын жилvvдийн ердийн нэгэн оныг хамарна. 1934 он. 1932 онд ард тvмний бослогыг цус асгаруулан дарж, бороохой шийдмээр зэвсэглэсэн малчин ардын эсрэг аэроплон, их буу танк бvхий байнгын арми оруулан хядсанаас хоёр жилийн дараа. Шинэ эргэлтийн гэх хувьсгалт бодлого хэрэгжиж байсан тайван нэгэн жил. Тэр жил буриад ястныг vр vндсээр нь хяджээ. "Улаанбаатарын", "Хэнтийн", Дорнодын" гэсэн гурван зохиомол хэрэг vvсгэж нийлvvлээд "Лхvмбийн хэрэг" гэж нэрлэсэн аж. Баривчлагсдыг дундад зууны инквизаторын аргаар эрvv шvvлтээр тамлан зовоож байв. Vй олон хvнийг цааш нь харуулсан даа. Эрдэнэ гуайн тєрсєн сум Дадалын засаг дарга агсан эмэгтэйг жирэмсэн байхад нь буудан хороосон.Хядлагын он жилvvд нийтдээ далаад жил vргэлжилсэн. Vvний сvvлийн дєчин жил нь магадгvй vнэхээр аллагын бус харин ердєє л хэл мэгдvvлэлтийн жилvvд байсан байх. Намын хурал дээр даргыг шvvмжилсэн хэрэгт нь буудан єгєлгvй ердєє 25 жил цєлж нийгмээс гадуурхана гэдэг аллага биш хэлмэгдvvлэлт л дээ. Ийм хар дарсан аймшигт урт удаан тамыг хvмvvс мартах учиргvй юм. Дахин давтагдуулахгvйн тулд мартахгvй байх ёстой. Хэргийг зохион байгуулсан нvгэлт институци єдгєє бурхан буян суртчилсан шигээ оршсоор байна. Энэ хэргийнхээ тєлєє ард тvмнээс уучлал гуйх байтугай єєрснийгєє хэлмэгдсэн гэсэн шvv юм ярина. 1932 оноос 'Монголын хэрэгт огт оролцохоо больсон Коминтернийг буруутгана. Намын нэр хvндэд муу гэдэг шалтгаанаар энэ талаар гарсан судалгааны номыг "хэлмэгдvvлэлтийн 70 жилийн ойг" тохиолдуулан бєєнєєр нь шатаасан байх юм. Манай ард тvмэн ч уужуу сайхан сэтгэлтэй юм болохоор хар буруу санадаггvй, харин хядуулсан євєг дээдсийнх нь амь болгонд нэг сая тєгрєг тєлєхєд хэд хоног сайхан цадсан даа. Буудуулсан 20 мянган ламын хойд дур болох єнєєгийн улаан шарыг хослуулагсад МАХН-ыг бурхны шашинд хамгийн ээлтэй улс тєрийн хvчнээр шалгаруулсансан. Хамбын овооноос хэдэн мянган ламын ясны овоолго гарч ирдгийн урьд єдєр шуу. Хувь заяа мєн ч шоглоомтойёо!Бузар хэргийг мартуулахгvй, єєрєєр хэлбэл, давтагдуулахгvй хамгийн сайн зэвсэг бол урлаг. Монголын уран зохиол, яруу найраг, кино, тайзны урлаг, уран зураг, уран баримал сvvлийн нээлттэй болсон хориод жилд энэ талаар юу бvтээв? Хоосонгvй л байх. Нэгийн зэрэг хєшєє бий, лав. Оргvйд орвол охинтой тєдий. Саяхан хэсэг залуус их хядлагын талаар кино хийхээр хєєцєлдєн тєрд ханджээ. Ердєє сэтгэл санааны л дэмжлэг хvссэн байна. Арай ч салаавч vзvvлсэнгvй, гэхдээ vгvй л гэж дээ. Ийм киног санхvvжvvлж орхиход хичнээн л юм гарав гэж. Харин vр дагавар нь тvvх давтагдахгvй нєхцєлийг бvрдvvлнэ шvv дээ. Ц.Доржготов "Vр ач танаа" нэгэн роман бичсэн. С.Эрдэнэ гуай "Хойд насандаа уулзъя" гэж болзсон. Ингээд л бараг энэ хоёроор нvvр тахлаад дуусна. Ичмээр юм, vндэсний энэ гамшиг зовлонд хандаж байгаа монгол хvний гvндvvгvй сайхан чанар! Адгууслаг чанар юм болов уу? Єнгєрснийг санахгvй,ирээдvйг тєсєєлєхгvй, харин єнєєдрийн vмх махны тєлєє биенээ ч барьж идэхэд бэлэн.