Нvvдэлчдийн єлгий нутагт єдгєє мэдэгдэж буйгаар 2200 жилийн ємнє анхны нэгдсэн тєр буй болжээ. Монгол vндэстэн энэ нутгийг дангаар эзэгнээд лавтайяа мянга гаруй жил болж байна.
Чингэсийн тєр vvссэний 800 жилийн ойг єнгєрсєн жил тэмдэглэлээ. Англи, Франц, Орос гээд Европын голлох орон мянган жилийн л тvvхтэй. Этиоп, Либери гээд ганц хоёр орныг эс тооцвол Африк тэр чигээрээ 50 жилийн тvvхтэй. АНУ 250 нас хvрээгvй бол Латин Америк 200 жилийн ч тvvх vгvй. Гурван мянгаас дээш жилийн тvvх уламжлалтай Хятад, Энэтхэг, Израил гэсэн гуравхан иргэншил vлдсэн. Ингэхээр Монголын тєрийн тvvх дэлхийд ахмадын нэгд багтана.
Гэвч орчин vеийн тєр хэмээх бараг л тэс ємнєє шахам нэг ойлголт байна. Таван мянган жилийн тvvхтэй хятадууд орчин vеийн тєрийн системийг дєнгєж 1912 онд буй болгосон гэхээр энэ нь харьцангуй ойлголт юм. XII зуунд Магна Картын гэрээгээр Англид эхэлсэн тєрийн тухай шинэ ойлголт хэдэн зууны турш тєлєвшсєєр АНУ болон Францад XVIII зууны эцсээр амьдралд нэвтэрч эхэлжээ. Орчин vеийн тєрийн систем буй болгоход Наполеон их vvрэг гvйцэтгэсэн гэдэг. Наполеон ч єєрєє эзэн хаан болж байсан, тэгэхээр энд ардчилал, бvгд найрамдах ёс, фашизм, коммунизмын тухай яриагvй, зєвхєн орчин vеийн тєрийн системийн тухай єгvvлж байна.
Орчин vеийн тєрийн систем байгуулах анхны оролдлого Монголд 1911 онд тусгаар тогтнолоо олуут буй болжээ. Гэвч 1915 оны Хиагтын гэрээгээр энэ оролдлого дуусгавар болсон. Ингээд цаашлаад Зєвлєлтийн хяналт тогтов. Ингэхээр монголчууд 1691 оноос 1990 он хvртэл яг 300 жил єєрийн тєрийг барьж бодлогоо тодорхойлж байсангvй. Vvнээс 220 жил Манж Чин улсын эздийн вассал улс байсан бол 70 жил нь Зєвлєлтийн дагуул улс байлаа. Нvvдэлчдийн уламжлал бичгэн бус аман хэлбэрээр хадгалагддаг. Аман яриа явцын дунд есєн шидийн зvйлтэй холбогдчихдог учир баримт гэхээсээ домгийн зvйл аймагт хамрагдана. Тэр дундаа тєр барих домгон уламжлал 300 жилийн завсартай болчихоор энэ нь бvр ч домгоос халиад vлгэрийн агуулгатай болж орхино. 1911 онд байгуулагдсан тєр нь дээд доод хурал, таван яам, тєрийн одон гэх зэргээр орчин vеийн тєрийн гадаад хэлбэрийн зарим элементийг дуурайсан тал бий боловч мєн чанарын хувьд мєнєєх домгийн тєрийн агуулгатай автократ, теократ маягийн бvтэц байлаа. Эндээс “бид тєр барих туршлага vгvй” гэсэн энгийн мєрдлєг гарч ирж байна.
Vнэн чанартаа монголчууд бараг хэзээ ч гадны дарлал эрхшээлд байгаагvй улс. 1691 оны Долоннуурын хэлэлцээ нь монголчууд Манж гvрэнд дагаар орно, хариуд нь манж нар монголчуудыг хятад vндэстний тvрлэгээс хамгаална гэсэн вассалын гэрээ юм. Vvнээс хойших 220 жилд Монголд тусгай зєвшєєрєлтэй, эргээд жилийн дотор гарах болзолтой хятад худалдаачнаас єєр хэн ч нэвтэрч байсангvй. “Манжийн дарлал” гэж ярьдаг боловч Амбаны газар цєєн манж хvн vvрэг гvйцэтгэж байсан болохоос тэрхvv дарлаад байгаа манж нарыг малчин ард хэдэн vеэрээ огт олж хараагvй. 1921 онд хийгдсэн хэлэлцээрээр Зєвлєлт Орос Монголын тусгаар тогтнолыг хvлээн зєвшєєрєєгvй боловч мєн л дээрхийн нэгэн адил вассал маягийн харилцааны тогтоцыг буй болгожээ. 1946 онд хоёр аварга хєрш Монголын тусгаар тогтнолыг хvлээн зєвшєєрсєн авч Зєвлєлтийн дагуул гvрний статус хэвээр vлдсэн юм. Єєрєєр хэлбэл мєнєєх 300 жилд бие даасан бодлоготой тєрийн систем байгаагvй боловч нєгєє талаас протектрат маягийн гадны хамгаалал ємгєєлєлд оршсоор иржээ.
Гадны дарлал, тvрэмгийлэл, эзэрхийлэлд байсан ард тvмэн хуулийг vл ойшоох, болбол зєрчих эрмэлзлэлтэй байдаг. Гаднаас тулгасан хууль, дvрэм, цааз аргагvйн эрхэнд хvчээр дагахыг шаарддаг авч vндэстний тусгаар тогтнолын мэдрэмж нь аль болох зєрчих хvслийг хар аяндаа дотор нь суулгаж єгнє. Протектрат, вассаль, дагуул орны иргэд гадны дарлалыг шууд бие дээрээ мэдэрдэггvй ч гэсэн vзэл санааны хувьд мєн л хуультай эвлэрдэггvй. Энэ байдал удаан vргэлжлэхээр хууль нь зєвхєн гадных учраас гэдэг утгаа алдаад ерєєс хуулийг vл хvндэтгэх басамжлал vндэстний нийтлэг шинж чанар болно. Монгол хэлэнд байсан цааз гэдэг vгийг манж хэлний хавли буюу хууль гэсэн vгээр орлуулах болсон нь ч ташуур болоо биз.
Хэн тогтоосноос vл хамаараад хvний нийгэм ямар нэг гэж хэлэхvйц хууль журмын дотор хєдєлж байдаг. Энэ нь єєрєє ихэнх тохиолдолд байгалийн шалгарлын явцад буй болдог “шугуйн хуулиас” эрс ялгаатай. Чухам vvгээрээ хvн сvрэг нь биологийн бусад сvргээс ялгаатай. Хvний нийгэмд хууль vл vйлчлэх vе бий. Байгалийн гамшиг, нийтийг хамарсан тахал, хvний єєрийнх нь vvсгэсэн дайн байлдаан зэрэг нь хууль эс vйлчлэх нєхцєлийг бvрдvvлнэ, гэхдээ єєрийн хугацаатай, хууль дахин vйлчилнэ, эсвэл шинэ хууль гарна. Хvний єєрийнх нь сэдлээр буй болдог нийгмийн хувьсгал нь нэг хууль хvчингvй болж єєр хуулийн дэг тогтох шалтаг болно.
Тєр барих залгамж холбоо 300 жилээр тасарсан;, орчин vеийн тєрийн тогтоц урьд нь байгаагvй, вассаль тєрийн тогтцод бусдын тулгасан хуулийн дор олон vе амьдрахдаа хуулийг vл хvндэтгэх нийгмийн сэтгэлгээтэй болсон, сvvлийн 100 жилийн дотор эргэлтийн гэж томъёолж болох 5-6 янзын эсрэгцэл хуулийн тогтцод амьдарсан зэрэг шалтгаанаас болоод єнєєгийн монголчуудын хуульд хандах хандлага нь хvн сvргийн олон мянган жил дагаж ирсэн эмх цэгцийн ойлголтоос ихээхэн гажаад байгаа мэт санагдана. “Монголын хууль гурав хоног” гэж хэлэхдээ хvний нийгмийн ерєнхий зvй тогтоцтой таарахгvй байна гэхээсээ єєрийн vндэстний сайхан онцлог мэтээр єєрєєрєє бахархах єнгєтэй байдаг нь хуулийг гууль гэж vздэг дотоод сэтгэлгээнийх нь илрэл биз. Монгол ардын дуунд “хуульгvй ч болоосой доо” гэсэн мєр тааралдана. Магадгvй энэ нь эхэндээ гадны тулгасан шахалтанд эсэргvvцэл илэрхийлэх хэлбэртэй байсан байж болно, гэхдээ магадгvй энэ нь сvvлдээ ерєєс ямар ч хууль vл vйлчлэх нийгмийн байгууламжийн мєрєєдєл болж хувирсан ч байж болох юм.
Чингэсийн тєр vvссэний 800 жилийн ойг єнгєрсєн жил тэмдэглэлээ. Англи, Франц, Орос гээд Европын голлох орон мянган жилийн л тvvхтэй. Этиоп, Либери гээд ганц хоёр орныг эс тооцвол Африк тэр чигээрээ 50 жилийн тvvхтэй. АНУ 250 нас хvрээгvй бол Латин Америк 200 жилийн ч тvvх vгvй. Гурван мянгаас дээш жилийн тvvх уламжлалтай Хятад, Энэтхэг, Израил гэсэн гуравхан иргэншил vлдсэн. Ингэхээр Монголын тєрийн тvvх дэлхийд ахмадын нэгд багтана.
Гэвч орчин vеийн тєр хэмээх бараг л тэс ємнєє шахам нэг ойлголт байна. Таван мянган жилийн тvvхтэй хятадууд орчин vеийн тєрийн системийг дєнгєж 1912 онд буй болгосон гэхээр энэ нь харьцангуй ойлголт юм. XII зуунд Магна Картын гэрээгээр Англид эхэлсэн тєрийн тухай шинэ ойлголт хэдэн зууны турш тєлєвшсєєр АНУ болон Францад XVIII зууны эцсээр амьдралд нэвтэрч эхэлжээ. Орчин vеийн тєрийн систем буй болгоход Наполеон их vvрэг гvйцэтгэсэн гэдэг. Наполеон ч єєрєє эзэн хаан болж байсан, тэгэхээр энд ардчилал, бvгд найрамдах ёс, фашизм, коммунизмын тухай яриагvй, зєвхєн орчин vеийн тєрийн системийн тухай єгvvлж байна.
Орчин vеийн тєрийн систем байгуулах анхны оролдлого Монголд 1911 онд тусгаар тогтнолоо олуут буй болжээ. Гэвч 1915 оны Хиагтын гэрээгээр энэ оролдлого дуусгавар болсон. Ингээд цаашлаад Зєвлєлтийн хяналт тогтов. Ингэхээр монголчууд 1691 оноос 1990 он хvртэл яг 300 жил єєрийн тєрийг барьж бодлогоо тодорхойлж байсангvй. Vvнээс 220 жил Манж Чин улсын эздийн вассал улс байсан бол 70 жил нь Зєвлєлтийн дагуул улс байлаа. Нvvдэлчдийн уламжлал бичгэн бус аман хэлбэрээр хадгалагддаг. Аман яриа явцын дунд есєн шидийн зvйлтэй холбогдчихдог учир баримт гэхээсээ домгийн зvйл аймагт хамрагдана. Тэр дундаа тєр барих домгон уламжлал 300 жилийн завсартай болчихоор энэ нь бvр ч домгоос халиад vлгэрийн агуулгатай болж орхино. 1911 онд байгуулагдсан тєр нь дээд доод хурал, таван яам, тєрийн одон гэх зэргээр орчин vеийн тєрийн гадаад хэлбэрийн зарим элементийг дуурайсан тал бий боловч мєн чанарын хувьд мєнєєх домгийн тєрийн агуулгатай автократ, теократ маягийн бvтэц байлаа. Эндээс “бид тєр барих туршлага vгvй” гэсэн энгийн мєрдлєг гарч ирж байна.
Vнэн чанартаа монголчууд бараг хэзээ ч гадны дарлал эрхшээлд байгаагvй улс. 1691 оны Долоннуурын хэлэлцээ нь монголчууд Манж гvрэнд дагаар орно, хариуд нь манж нар монголчуудыг хятад vндэстний тvрлэгээс хамгаална гэсэн вассалын гэрээ юм. Vvнээс хойших 220 жилд Монголд тусгай зєвшєєрєлтэй, эргээд жилийн дотор гарах болзолтой хятад худалдаачнаас єєр хэн ч нэвтэрч байсангvй. “Манжийн дарлал” гэж ярьдаг боловч Амбаны газар цєєн манж хvн vvрэг гvйцэтгэж байсан болохоос тэрхvv дарлаад байгаа манж нарыг малчин ард хэдэн vеэрээ огт олж хараагvй. 1921 онд хийгдсэн хэлэлцээрээр Зєвлєлт Орос Монголын тусгаар тогтнолыг хvлээн зєвшєєрєєгvй боловч мєн л дээрхийн нэгэн адил вассал маягийн харилцааны тогтоцыг буй болгожээ. 1946 онд хоёр аварга хєрш Монголын тусгаар тогтнолыг хvлээн зєвшєєрсєн авч Зєвлєлтийн дагуул гvрний статус хэвээр vлдсэн юм. Єєрєєр хэлбэл мєнєєх 300 жилд бие даасан бодлоготой тєрийн систем байгаагvй боловч нєгєє талаас протектрат маягийн гадны хамгаалал ємгєєлєлд оршсоор иржээ.
Гадны дарлал, тvрэмгийлэл, эзэрхийлэлд байсан ард тvмэн хуулийг vл ойшоох, болбол зєрчих эрмэлзлэлтэй байдаг. Гаднаас тулгасан хууль, дvрэм, цааз аргагvйн эрхэнд хvчээр дагахыг шаарддаг авч vндэстний тусгаар тогтнолын мэдрэмж нь аль болох зєрчих хvслийг хар аяндаа дотор нь суулгаж єгнє. Протектрат, вассаль, дагуул орны иргэд гадны дарлалыг шууд бие дээрээ мэдэрдэггvй ч гэсэн vзэл санааны хувьд мєн л хуультай эвлэрдэггvй. Энэ байдал удаан vргэлжлэхээр хууль нь зєвхєн гадных учраас гэдэг утгаа алдаад ерєєс хуулийг vл хvндэтгэх басамжлал vндэстний нийтлэг шинж чанар болно. Монгол хэлэнд байсан цааз гэдэг vгийг манж хэлний хавли буюу хууль гэсэн vгээр орлуулах болсон нь ч ташуур болоо биз.
Хэн тогтоосноос vл хамаараад хvний нийгэм ямар нэг гэж хэлэхvйц хууль журмын дотор хєдєлж байдаг. Энэ нь єєрєє ихэнх тохиолдолд байгалийн шалгарлын явцад буй болдог “шугуйн хуулиас” эрс ялгаатай. Чухам vvгээрээ хvн сvрэг нь биологийн бусад сvргээс ялгаатай. Хvний нийгэмд хууль vл vйлчлэх vе бий. Байгалийн гамшиг, нийтийг хамарсан тахал, хvний єєрийнх нь vvсгэсэн дайн байлдаан зэрэг нь хууль эс vйлчлэх нєхцєлийг бvрдvvлнэ, гэхдээ єєрийн хугацаатай, хууль дахин vйлчилнэ, эсвэл шинэ хууль гарна. Хvний єєрийнх нь сэдлээр буй болдог нийгмийн хувьсгал нь нэг хууль хvчингvй болж єєр хуулийн дэг тогтох шалтаг болно.
Тєр барих залгамж холбоо 300 жилээр тасарсан;, орчин vеийн тєрийн тогтоц урьд нь байгаагvй, вассаль тєрийн тогтцод бусдын тулгасан хуулийн дор олон vе амьдрахдаа хуулийг vл хvндэтгэх нийгмийн сэтгэлгээтэй болсон, сvvлийн 100 жилийн дотор эргэлтийн гэж томъёолж болох 5-6 янзын эсрэгцэл хуулийн тогтцод амьдарсан зэрэг шалтгаанаас болоод єнєєгийн монголчуудын хуульд хандах хандлага нь хvн сvргийн олон мянган жил дагаж ирсэн эмх цэгцийн ойлголтоос ихээхэн гажаад байгаа мэт санагдана. “Монголын хууль гурав хоног” гэж хэлэхдээ хvний нийгмийн ерєнхий зvй тогтоцтой таарахгvй байна гэхээсээ єєрийн vндэстний сайхан онцлог мэтээр єєрєєрєє бахархах єнгєтэй байдаг нь хуулийг гууль гэж vздэг дотоод сэтгэлгээнийх нь илрэл биз. Монгол ардын дуунд “хуульгvй ч болоосой доо” гэсэн мєр тааралдана. Магадгvй энэ нь эхэндээ гадны тулгасан шахалтанд эсэргvvцэл илэрхийлэх хэлбэртэй байсан байж болно, гэхдээ магадгvй энэ нь сvvлдээ ерєєс ямар ч хууль vл vйлчлэх нийгмийн байгууламжийн мєрєєдєл болж хувирсан ч байж болох юм.
Ямар хэлбэртэйгээсээ vл хамаараад Тєр бол хуулийг тогтоогч, хэрэгжvvлэгч институци. Иймээс хууль нь нийгмийн гишvvдийн ихэнхэд нь таалагдахгvй байлаа ч энэ нь нийгмийн хєдєлгєєнийг зохицуулахад чиглэсэн байдаг учир дээд эрэмбээс нь харах ахул муу буюу буруу хууль гэж байдаггvй. Орчин vеийн тєр, тэр тусмаа ардчилсан тєр бол нийгмийн зєвшилцлийн институци. Зєвшилцєл нь хуулийн хэв хэмжээ, агуулга хэлбэр, норм нормативийг тогтооно. Хууль бол зєрчихийг хориглосон шугам. Хуулийг vл хvндэтгэх сэтгэхvйтэй ард тvмэн чухам энэ шугаман дээр нь цугаараа гараад хэвтчихдэг. Ийм нийгэмд эмх журам алдагдан, хvн хоорондын харилцаа нь хvний ёсоор явахаа болино. Ингэнгvvт “шугуйн хууль” гэсэн илvvтэй адгууслаг, байгаллаг зохицуулалт эмх замбарааг буй болгоно. Энэ нь хvчтэй нь хvчгvйгээ барьж иднэ гэсэн vг. Homo homini lupus гэж латинаар нэрлэнэ. Xууль гууль болохын эцсийн vр дvн энэ.
1 comment:
Өөрийнхөө бодлыг бас хэлвэл дажгүй шд
Post a Comment