Далаад оны эхээр дэлхий дахиныг хамарсан эр-чим хvчний их хямрал гарчээ. Энэ нь 1929 онд Нью-Йоркийн бирж дээр эхэлж дэлхийг хамарсан их хямралын дараахь хамгийн том сvйрэл байлаа.
Москвагийн vзэл сурталчид vvнийг капитализмын хоёр дахь том хямрал гэж нэрлээд гурав дахь хямралаар капитализм сєнєж хvн тєрєлхтєн коммунизмд орно гэж мэргэлж байв. Vнэндээ хямрал юунаас vvсдэг, ямар давтамжтай, ерєєс давтамж бий эсэх зэрэг асуудлыг эдийн засагчид олон жил судалсан боловч тоймтой хариу гаргаж чадаагvй аж. Далан гурван оны гэнэтийн хямрал тvvхий эдийн vнийг тэнгэрт гаргалаа. Газрын тос хэдэн арав дахин vнэд орж, алт унци нь 800 ам.долларт хvрчээ. Энэ нь одоогийн ханшаар мянга хол гаруй ам.доллар гэсэн vг. Бараг л бvх тvvхий эдийн vнэ огцом єсєв. Манай дэлхий дээр 70-80 орчим улс орон тvvхий эд экспортлодгийн ихэнх нь гурав дахь ертєнц хэмээгдэх хєгжиж буюу ядуу буурай орнууд аж.
Олон жил гуйлгачин явсан орнуудын цєс хєєрєєд эхэллээ. Тvvхий эдийн борлуулалтын анхны том мєнгєнvvд тэдний удирдагчдын “ухааныг хурцалж” гарлаа. Эх орондоо хайртай, ард тvмнийхээ тєлєє байдгаа харуулах алтан боломж. Энэ удирдагчид тvvхий эдийн vнэ хямд байхад гаднаас хахууль авдаг нийтлэг шинжтэй байв. Харин мєнгєтэй болоод ирvvт баялгийг дангаараа єєртєє хамруулах, захиран зарцуулах хорхой нь гозойв. Уул уурхай дахь том хєрєнгє оруулалтууд цээжинд нь багтаад ирсэн хэрэг. Ингээд ард тvмнийхээ vндсэрхэг vзлийг хєєрєгдєж гарлаа. Гэвч орон нутагтаа ганцаараа “эх оронч” биш, єєр єрсєлдєгч олон бий нь ойлгомжтой. Иймээс далаад оны дундуур Африк, Латин Америкт тєрийн эргэлт єдрийн норм болж хувирсан юм. Зєвхєн 1979 онд Африкт хорь орчим тєрийн эргэлт гаржээ. Vнэндээ мєнгє булаацалдсан хэрэг шvv дээ.
Уул уурхайн салбарт гадны хєрєнгийг хурааж улсын болгох vзэгдэл тэр vед ядуу буурай орнуудад єргєн далайцтай явагдсан юм. Тэдэнд менежмент, маркетингийн тухай ямар ч ойлголт байсангvй. Перуд зэсийн асар том уурхайг хурааж аван улсын болгоод тєр менежментийг нь хийж эхэлсэн боловч ердєє жил хагасын дараа бvрэн дампууруулж байв. Гадныхан биднийг шулж байна, бид тийм амар шулуулдаг тэнэгvvд биш гэх vг хэллэг хэвшмэл зvйл байлаа. Єєрєєр хэлбэл, “чукча не дурак”.
Гэвч чукча дурак л байсан, дуракаараа л хоцорсон. Дэлхий тvvхий эдээр дутагдсан зvйл байгаагvй. Том компаниуд геологид асар их мєнгє хаян тэр дороо л олон орд илрvvлж, хэдхэн жилийн дараа тvvнээ ашиглаад эхэллээ. Тvvхий эдийн vнэ ч хэвэндээ орон хямдрах нь тэр. Харин байгалийн баялаг экспортлогч орнууд урьдынхаасаа долоон дор болон ээлж дараалан модоо барьж гарлаа. Нигери улс олдсон мєнгєєрєє шугуйд шинэ нийслэл барьж эхэлсэн нь дуусаагvйгээр барахгvй эхний хєрєнгє оруулалт нь тєлж барагдахгvй єр болжээ. Латин Америкийн хоёр том “хохирогч” Болив, Перу орнууд Андын нуруу дамнасан мянганы тємєр зам, мянганы засмал замтай, тvvнийхээ єрєнд баригдсан гуйлгачин боллоо. Америкийн империализмын эсрэг хєєрцєгт автсан Иран, Ливи, Алжир зэрэг олон орон найдваргvй орноор тодорч хэн ч хєрєнгє оруулахаа больсноос гадна зарим нь дэлхий нийтийн хоригт хашигдах нь тэр. Тэнэгэрсэн жишээ дэндvv олон. Чухам эндээс байгалийн баялагтай орон ядуурдаг гэсэн парадокс vг vvсчээ. Vнэндээ далаад оны хямралаас хожоод гарсан экспортлогч орон ч бий. Юун тvрvvн Австрали, Канадыг нэрлэж болно. Альендаг цааш нь харуулж байж социализмаас зайлсхийсэн Чили хожоотой гарсан. Хvйтэн дайны vе байсан тул нефтийн гол хvvдий Саудын Араб, Кувейт хоёрын менежментийг америкчууд ємнєєс нь хийж тэднийг ашигтай гаргасан. Тvvхий эдийн хямралаас болж компаниуд геологид мєнгє хаяснаар олон орон ордтой болсны дотор Хойд тэнгист газрын тос нээгдэж Англи, Норвеги улсууд тvvхий эдийн асар их нєєцтэй болж авчээ. Бусад нь ч дээ. Гэнэт олсон мєнгєєрєє жаал дургисан л болохоос ядахнаа боловсролоо дээшлvvлээгvй тул харанхуйгаараа vлдэж билээ.
Дэлхийн эдийн засаг, тvvхий эдийн хангалттай нєєцтэй болсон учир уул уурхайн салбарын хєгжил наяад оны сvvлчээс хаягдаж эхэллээ. 1994 онд бvх дэлхийн уул уурхайд оруулж буй хєрєнгє оруулалт ердєє зуухан сая ам.доллар болтлоо уруудсан байна. Vнэ ч навс унаж гарсан хэрэг. Уул уурхайн дэлхийн хамгийн том компани “Би Эйч Би” Монголд авсан байсан Оюу толгой, Таван толгойн нєєцийн хайгуулын лицензээ эргvvлж єгчихєєд гарав. Тооцоолоод ашиггvй гэж vзсэн хэрэг. Эдгээр болон бусад ордыг олон орны олон компанид монголчууд vзvvлсэн боловч тоож єгєхгvй байсан нь цаанаасаа уул уурхай уналтад орж vнэ шалан дээр хэвтэж байсантай холбоотой. 2000 он гараад уул уурхайн сэргэлтийн анхны шинж тэмдэг vзэгдэх боллоо. Одоо ашиглаж буй нєєц ордуудын хєрєнгє оруулалтын єртєг хэт єсєєд эхэлсэн аж. Гурван жилийн ємнєєс бужигнаан эхэллээ. Далан он давтагдав. Нефть баррель нь найман ам.доллараас бараг ная хvрэх нь тэр. Дагаад бvх тvvхий эдийн vнэ гозгонож гарлаа. Монгол vнэд хvрэв. Нvvрс зургаагаас зуун ам.долларын зvг, уран 12 дахин єндєр, алт зургаан зуу гарч зэс зургаан мянга гэсэн тоонд авирлаа. Монгол орон хоёр мянган жилийн тvvхэндээ байгаагvй их бололцооны ємнє ирлээ. Харамсалтай нь дагалдаад далаад оны гэнэт их мєнгє харсан гуйлгачин орнуудын синдром давтагдах нь тэр. Гадаадынхан биднийг шулах гэж байна, бид ч бас тэнэг биш ээ. Єєрєєр хэлбэл, чукча не дурак.
Vнэндээ чукча нь биш дэлхийн уул уурхайн салбар тэнэг биш. Геологид сvvлийн гурван жилд асар их хєрєнгє хаялаа. Эх газар гэхээсээ далайн эргvvд асар их тvvхий эдтэй болохыг нээснээр vл барам технологийн єнєєгийн тvвшин vvнийг харьцангуй хямд vнээр олзборлож болохоор болжээ. Одоо хєрєнгє оруулагчид олон нээгдсэн баялгуудаас аль сайн нєхцєлтэй рvv нь мєнгєє хаяна. Энэ нєхцєлийн зэрэглэлийг бие даасан институциуд гаргаж єгдєг. Экспортлогч далан орон дотор єнгєрсєн жил 30 орчимд явсан Монгол єдгєє XXI зууны социализм гээч юм байгуулж байгаа гэгдэх алдарт Чааваасын Венесvэль, гадныхны хєрєнгийг хураадаг Мугабэгийн Зимбабвэ, нутгийн индиан Моррисийн Болив гэсэн цагаандаа гарсан гурван оронтой зэрэгцэн адагт нь оржээ. Єєрєєр хэлбэл, энэ дєрвєн улсад хєрєнгє оруулалт хийх нь аюултай гэсэн анхааруулга. Яагаад ингэж гэнэт унасан гэхээр нэгдvгээрт, гэнэтийн ашгийн татвар гээд гэнэтхэн луйварддаг. хоёрт, тогтвортой байдлын гэрээ хийдэггvй, єєрєєр хэлбэл хууль нь тогтворгvй ба ийм гэрээгvй учраас гэнэт яаж ч магадгvй. гуравт, уул уурхайн сайд нь улайм цайм мєнгє нэхдэг єгєхгvй гэвэл шуудхан хєєдєг. Єєрєєр хэлбэл, дэлхийн хамгийн марзан орон. Ийм дvгнэлт тодорхойлолтыг интернэтээс шууд олж харж болж байна. Газар мундсан биш єєр орон руу хєрєнгє оруулалт хий.
Таван толгойг vндэсний компаниуд эзэмшиж болно. Гэхдээ хэрэгцээт хэдэн тэрбум ам.долларыг зєвхєн гадны том бирж дээр л босгоно. Ингэхээр ялгаагvй л гадны хєрєнгє оруулалт гэсэн vг. Харин итгэж болохгvй гээд байхад хувьцааг авах ёстой олон сая хvмvvс мєнгєє єгєхийн ємнє бодож таарнаа даа. Ингэхээр Монгол орон хоёр жил моодонд ороод эргээд тун хурдан моодноос гарчих шиг боллоо. Алаагvй баавгайнхаа арьсыг хуваах гэж хоорондоо зодолдох тєдийгvй юун хэрvvл болж буйг сонирхож харсан гадныхныг зодож хєєгєєд чукча хэвээрээ хоцрох шив.
Орд баялгийг эзэмших олон улсын жишиг стандарт бий. Vvгээр явахад ямар ч буурай чукча шулуулдаггvй аж. Тухайлбал, бvтээгдэхvvн хуваах зарчим гээд тогтсон аргачлал байна. Тvvхий эдтэй орон нэг ч тєгрєг гаргалгvйгээр татвар, роялти, газрын болон ашиглалтын тєлбєрєє стандартаар аваад явахад буй болсон ашгийн тэн хагасыг хvртдэг аж. Урьд концесс гээд шулчихдаг байсан vе єдгєє улиран оджээ. Ядуу орнууд мєнгє харуутаа єєрийн жишиг тогтоон тvvгээрээ явах гэдэг “эх оронч” vндсэрхэг vзэл, тогтсон авлигын систем хоёр нь байгалийн баялгаасаа болж улам ядуурах нєхцєлийг буй болгодог ажээ. Яг ийм ганцхан жишээг хэлье. Хятадууд Сvхбаатар аймаг дахь цайрын ордыг эзэмшихээр болж єєрсдийн цэвэр 100 хувийн хєрєнгє оруулалттай хэмээн Монголын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ 1998 онд хийжээ. Тогтвортой байдал гэдэг нь тэд 20 саяас дээш ам.долларын хєрєнгє оруулах ба гэрээ хийх vеийн Монголын хууль тэдний хувьд єєрчлєгдєхгvй хэвээр тогтвортой байна гэсэн л vг. Энэ бол олон улсын тогтсон жишиг. Хууль єєрчлєгдвєл хєрєнгє оруулагчийн эрсдлийг хамгаалж буй баталгаа. Энэ бол хєнгєлєлт ч биш. Гэхдээ хєрєнгє оруулалтаа хоёр жилийн дотор хийхгvй бол Газрын хэвлийн хуульд зааснаар гэрээ хар аяндаа хvчингvй болно. Гэтэл хятадууд хєрєнгє оруулалтаа дєнгєж 2003 оноос буюу цайрын vнэ илэрхий єсєєд ирсэн хойно хийж эхэлсэн ба гэхдээ Монголд 40 сая ам.доллар зээлж байгаад тvvнээ хєрєнгє оруулалт гэж тооцжээ. Ингэхээр гадаадын хєрєнгє оруулалт биш болж орхиж буй хэрэг. Хятадууд хагасыг нь эзэмшдэг, vлдсэн хагасыг нь манай хувийн нэг компани эзэмшдэг болж таарлаа. Тэгэхээр хамтарсан vйлдвэр ч юм шиг. Зээлийн мєнгийг нєгєє vйлдвэр ашгаасаа тєлєєд унахаар зээл биш ч юм шиг. 100 сая ам.долларын ашигтай ажиллаад Монголд ердєє таван саяыг єгснийг бодохоор луйвар ч юм шиг. Манай дарга нар араб адуу уралдуулаад байхаар энэ нь авлига ч юм шиг. Бичигтийн боомтын асуудлаар хариуцах улс нь шорон яваад эхлэхээр энэ нь гэмт хэрэг ч юм шиг. Vvнээс болоод тогтвортой байдлын гэрээ бол хортой юм гэсэн ойлголт тархаад эхлэхээр энэ нь тєєрєгдєл ч юм шиг. Энэ бvхнийг зохион байгуулагчид нь биенээ тєрийн нэрийн ємнєєс шагнаад байхаар энэ нь гавьяа ч юм шиг. Тэгсэн мєртєє Монголын ард тvмэнд энэ баялгаас тvй ч vлдэхгvй, хамгийг нь ухаад зєєгєєд явчиж байгаа болохоор энэ нь шинэ колончлол ч юм шиг. Олон улсын стандартаар эхэлсэн процесс нутгийн “эх оронч” жимээр хєгжин эцэст нь ард тvмэн хоосордог дээр єгvvлсэн далаад оны явдлын vйл явцын сонгодог анатоми энэ болой. Тvvхий эдийн vнэ єсєхєд ядуу орны удирдлага баяжиж ард тvмэн нь улам vгээгvйрч улс орон нь ухардгийн учир энэ. Чукча дурак, дуракаараа л хоцорно. Империализмыг хараагаад л хоцорно. Уул нь хєлдvv толгойгоо гэстэл нь балбах ёстой байсан юм.
Sunday, July 1, 2007
ГУЙЛГАЧИН ЯВАХ ЗАЯАНЫХ
Subscribe to:
Post Comments (Atom)
No comments:
Post a Comment