Одоогоос зуугаад жилийн ємнє буюу Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарласны дараахан ард тvмнийг гэгээрvvлэх ажил єрнєжээ. Vvний нэг нь Шинэ толь хэмээх танин мэдэхvйн сэтгvvл юм. Тэнд дэлхий бєєрєнхий тухай бичсэн аж. Энэ нь олон хvний инээдийг барж элэг доог болсон тєдийгvй зарим нь илтэд зэвvvцэн дайсагналаа. Бvvр сvvлд гучаад оны vед ч Судар бичгийн хvрээлэнгийн тэргvvний эрдэмтний нэг Шагж дэлхий бєєрєнхий гэдгийг яагаад ч хvлээн зєвшєєрдєггvй байжээ. Дэлхий бєєрєнхий тухай Магаллэн, Копэрник, Галиллэй нар анхлан хэлж байхад тариачид яавч зєвшєєрдєггvй байсан vетэй яг адил. Ялгаа нь ХХ зуун гарчихаад байсан хэрэг шvv дээ.
Зурагтаар тогтмол алиалж байдаг хэдэн залуус саяхан Адам Смитийг доог тохуу болгож марзганалаа. Мэдээж тэд хэн хаагуур ямар юмаа хийж явааг хайсаар байгаад хашааныхныгаа нэвт таньдаг болсон авч энэ нэрийг хэзээ ч сонсоогvй байж таарна. Харин дэлхий бєєрєнхий гэдэг л тэдний хєх инээдийг хvргэсэн бололтой. Ойрмогхон би онц сурлагатнуудтай уулзлаа. Залуус болохоор ихийг бvтээж улс орон ард тvмнээ аврах чин хvслээр цээжээ дvvргэжээ. Энэ насанд ийм л байдаг. Хорьтойдоо дэлхийг єєрчлєх хvсэлтэй байдаг бол гучтайдаа vгvйдээ л улс орноо, дєчтэйдээ ядаж гэр орноо, тавьтайдаа ердєє л єєрийгєє єєрчилчих юмсан гэж хvсдэг, гэхдээ нэг нь ч бvтдэггvй гэж vг байдаг. Би тэдэнд амьдралын ердийн vнэнийг хэллээ. “Хорвоо ертєнц єєрєєс чинь эхэлдэг юмаа. Нийгэм дэх єєрийн байр сууриа олж чадаагvй цагт дэлхийг байтугай ганц биеэ ч аварч чадахгvй. Ийм учраас юун тvрvvн сурч боловсорч єєрийгєє эхлээд хvн шиг болгоод хєл дээрээ босоод зогсчих. Дараа нь ядарсан Монголын эдийн засгийн учир олдож болно. Хэний ч царай харахгvй єєрийгєє болгосон хvн л бусдад болон эх орондоо тус болж чадна. Єнєєдєртєє дэлхийн дулаарлыг зогсоохоор зориг шулуудан ханцуй шамлахад цаг чинь арай болоогvй байна”. Онц сурлагатнууд миний vгийг сонсохыг ч хvссэнгvй. Мангар тэнэгийг минь гайхаж, хvн яаж ингэж амиа боддог, тvvнийгээ ил задгай тунхаглаж болдгийг гайхан толгой сэгсэрцгээнэ. Сургуульд онц сурч байсан хvvхдvvдийн ихэнх нь амьдралд хєлєє олдоггvй нь элбэг ажиглагддаг, ингэхээр манай сургалт болон тvvний vнэлэмж нэг л биш байгаа биз?
Одоогоос 250 шахам жилийн ємнє Шотландын аугаа эрдэмтэн Адам Смит vндэсний баялаг бvрдэх шалтгааны судлал номондоо эдийн засгийн амьдралын гол хєдєлгєгч хvч нь хvний єєрийгєє хичээх vзэл болохыг нээжээ. “Гуанзанд орохдоо бид тогооч, талхчин, хvнс чиний сайхан сэтгэлд биш тvvний єєрийгєє гэх эрх ашигт найддаг. Бид тэдний хvн чанарт нь ханддаггvй, єєрийнхєє хэрэгцээний тухай биш тэдний эрх ашигт нь зохицож харилцдаг”. Смит ингэж хэлжээ. Ямар ч тогооч, талхчин, худалдагч ажлаа чанартай сайн хийхдээ бусдын сайн сайхныг бодож эсвэл эх орон ард тvмнээ санагалзаж vvнийгээ гvйцэтгэдэггvй, єєрийгєє, єєрийн орлогоо л юун тvрvvн боддог. Тэр дундаа хийж буй ажлаа озоны цоорхойг бєглєх, дулаарлыг зогсооход чиглvvлдэггvй. Єєрийгєє хичээх нь хvний єєрийнх нь мєн чанар юм. Энэхvv нvдэнд vл vзэгдэх хувиа хичээх чанарууд эхнээсээ огт зорилго болгож тавиагvй байсан нийгмийн сайн сайхныг бvрэлдvvлнэ. Єєрєєр хэлбэл, хэн ч нийгмийн сайн сайхны тєлєє гэж ажиллаагvй мєртєє нийлбэрээрээ энэ бvхэн нь эцсийн бvлэгт нийтийн сайн сайхны зорилгод чиглэгддэг. Хvн болгоны хувиа хичээсэн бодол нийлэн нийлсээр vндэсний баялгийг буй болгодог аж.
Адам Смитийн vгийг vеийнхэн нь ихэд зэвvvцэж байсан. Учир нь хvн єєрийн хувиа хичээсэн vзлээ ихэд далдалдаг, аман дээрээ vргэлж нийтийн болон бусдын сайн сайхны тєлєє зvтгэж байгаагаар єєрийгєє харуулах дуртай. Энэ нь бас л хvний мєн чанар. Олон мянганы турш шашин, мораль, ёс зvй ингэж номлож байв. Гэвч удалгvй Смитийн сонсоход муухай юм шиг боловч хvний дотоод мєн чанартай уялдсан, эцсийн дvн нь болохоор нийтийн сайн сайханд чиглэгддэг энэ vнэнийг хvн тєрєлхтєн хvлээн зєвшєєрсєн юм. Эндээс л хувь хvний эрх чєлєє, эрх ашиг бvхнээс дээгvvр тавигдах ёстой тухай номлол буй болж улмаар єдгєє гэхэд ихэнх улс орнуудад бvр хуульчлагджээ.
Хувь хvний эрх ашгийг огт хэрэгсдэггvй, нийгмийн баялаг болон мораль дээрээс эхэлж буй болдог гэсэн коммунист vзлээр гурван vе хvмvvжсэн монголчууд хэдийгээр хувийн эрх ашгийг хамгийн дээр тавьсан зарчимтай болж vvнээ хуульчилснаас хойш хориод жил єнгєрч буй боловч энэ ойлголт нийгэмд огт сууж єгєхгvй байна. Хувийн эрх ашгийг дээдэлнэ гэдгийг бусдын эрх ашгийг хохирооно гэдэгтэй хутган бантагнуулж ойлгодог нь “Хувийнхаа эрх ашгийг ард тvмнийхээс дээгvvр тавьж байна”, “эрх чєлєє хэтэрлээ” гэх мэтийн хэлцээс тод мэдэгддэг. Хувийн эрх ашгаа улс орныхоос дээгvvр тавьсан гэгдээд байгаа “тєрийн томчууд” гэгч нь нийтийн баялгийг хулгайлж завшин тэдэнд хохирол учруулагсад билээ. Жишээнд ороод байгаа тэд хувийн эрх ашгаа дээдэлсэн учраас буруудсан юм биш, бусдаас хулгай хийсэн учраас гэмт хэрэгтнvvд юм. Харин хvмvvс яг яс тодорхойлоод хэлчиж болохгvй ард тvмний эрх ашиг гэгчийг тов тодорхой хувийн эрх ашигаас дээгvvр тавьдаг “шударга” депутатын эрэлд хатна. Хэзээ ч ирэхгvй, аягvй бол хаана ч байхгvй Годо гэгчийг хvлээж буй хvмvvсийн тухай Бэкэтийн их гоё жvжигт гардаг лугаа адил. Гэтэл хувийн эрх ашиг гэдэг нь тодорхой нэгнийг хэлээгvй нийгмийн хувь гишvvн болгоныг хэлж буй хэрэг. Нэг хувийн эрх ашиг завшихын тулд нєгєє хувийн эрх ашгийг хохироож болохгvй, vvнд л хамаг утга учир оршино. Эрх чєлєє гэдэг нь тєр засгийн олгосон бэлэг биш, хvн єєрєє Бурхнаас эрх чєлєєтэйгєєр заяагдсан, гэхдээ эрх чєлєє нийгмийн гишvvн болгоны заяагдмал эрх учраас нэгний хязгааргvй эрх нєгєєгийн эрх чєлєєгєєр хязгаарлагдана. Фридманы тодорхойлсноор гар чинь чєлєєтэй сунаж болох боловч бусдын эрvvнд тулаад зогсохоор хязгаарлагдах аж. Vндэсний, ард тvмний, улс орны эрх ашиг гэдэг янз бvрээр тайлбарладаг учраас тодорхойгvй. Харин бvхнээс дээгvvр тавигдаж буй хувийн эрх ашиг бусдын эрх ашгийг зєрчсєн эсэх нь хамгийн том шалгуур болдог ажгуу.
Нийтийн эрх ашгийг ємнєє тавих нь хvний мєн чанартай зєрчилдєнє. Иймээс чингэхийг албаддаг нийгмийн гишvvд хар аяндаа хоёр нvvртэй амьдралаар амьдарна. Аяндаа тэд нийтийн эрх ашгийг тунхаглах хэмжээгээрээ бусдын эрх чєлєє, эд мєнгєнд халдагсад болдог. “Надад ямар ч ашиг байхгvй, тэр байтугай хохиролтой, гагцхvv ард тvмэн эх орноо л бодож...” гэх нялуун vг vнэмшилгvй, тэр байтугай цаад санаа нь нэвт гялалзаж байдаг учраас ой гутмаар байдаг боловч заавал ингэж худлаа ярихыг манай нийгмийн гишvvд нэгнээсээ албатай юм шиг шаарддаг. “Надад ч ашигтай, олонд ч ашигтай” гэсэн хамгийн ойлгомжтой vгийг сонсох ч дургvй. Бид нийтээрээ худлаа ярьж хулгай хийхийг дэмжин хєхиvлдэг. Иймээс бид хар амиа бодсон, єєрийн єчvvхэн шуналдаа бусдыг золихдоо юман чинээ боддоггvй, худалч, хулгайч нарын хvн сvрэг юм. Эх орон ард тvмэн гэж ярихынхаа хэрээр гишvvн болгон нь эргээд нийгэмдээ дайсан болсон хорлон сvйтгэгчдийн нийгэм. Нэгэнт хувь хvний халдашгvй эрхийг ойлгодоггvй буюу мэдэрдэггvй бол нийтийн эрх ашгийн тухай яриа бол хий хоосон зvйл. Чухам эндээс л хvн хvндээ чоно болсон нийгэм тогтоно. Жинхэнэ хар амиа бодох адгуусны зєн гааран нийгэмд “шугуйн дvрэм” гэсэн хууль vйлчилнэ. Чадаж байгаа нь чадахгvйгээ барьж иднэ гэсэн vг.
Хvмvvс нь єєрийнхєє эрх ашгийн тєлєє хєдєлмєрлєдєг, энэ нь бvх нийтээр хvлээн зєвшєєрєгдсєн, гэхдээ хэн нь ч бусдынхаа эрх ашгийг зєрчдєггvй гишvvдээс бvрдсэн нийгэм бvгдэд хамааралтай сайн сайхныг бvтээдэг. Хувийн эрх ашгаа дээдлэхдээ бусдынхыг хохироодоггvй учраас энэ нь нийтийн эрх ашигтай зохицож байдаг. Чухам ийм нийгмээс хvнлэг ариун чанар, бусдад vзvvлэх буян тусламж, хvн нь хvнийхээ тєлєє байх ёс горим, хvнийг хvндэтгэж vзэх ариун vзэл тєрдєг байна. Хэн ч халдашгvй Хvний эрх гээч ариун нандин ойлголт чухам эндээс vvдэлтэй. Хувь хvний эрхийг хvлээн зєвшєєрдєг, хvндэлдэг тийм нийгэмд л дэвшил хєгжил нээлттэй. Vvнийг хvлээн зєвшєєрч хуульчлах нь хангалтгvй, нийгмийн гишvvн болгон vvнийг ойлгож яс махаараа мэдэрдэг байж энэ нь амьдралд хэрэгжинэ. Адам Смитийн єгvvлсэн “хувиа хичээх vзлийн нийлбэр нь эдийн засгийн хєгжлийн гол хєдєлгєгч болдог тухай” сургаалын нєгєє тал нь энэ.
Хувиа хичээхийн ашиг зєвхєн мєнгє тєгрєгєєр илэрхийлэгддэггvй. Мєнгє бол зєвхєн нэг тал нь. Бусдаар хvлээн зєвшєєрєгдєх, хvндлэгдэх, таашаал авах, сvсэглэх, зарчим баримтлах, алдар хvнд олох, нэр тєртэй болох, сэтгэлээ ариусгах гээд олон талтай. Нийтийн эрх ашгийг тунхаглан албаддаг нийгэмд vнэн чанартаа хар амиа бодох єчvvхэн vзэл ноёлж байдаг учир бvхнийг мєнгєєр хэмжиж аль болох биенээ тонох, мэхлэхэд хамаг анхаарал нь явна. Хоолны тєлєєх тэмцэл гэсэн vг. Vнэн хэрэгтээ хамгийн хvнлэг лоозон дэвшvvлэх боловч хамгийн адгууслаг харилцаа ноёрхоно гэсэн vг. Нийгмийн сайн сайхан гэдэг нь барж идэхгvй их хоолтой, дуусашгvй мєнгєтэй болно гэсэн vг биш хvмvvс нь аз жаргалтай болохыг хэлж байгаа юм.
Юу нь ч эргэж амжаагvй унаган сахалтай гурван нусгай жаал саяхан хэвлэлийн бага хурал хийлгэдэг юм байна. Хайгуулын лиценз эзэмшиж байгаа компаниудыг аашилж, хэд хэдэн бизнес эрхлэгчдийг нэр заан харааж гарав. Монголын ард тvмний эрх ашгийг бодохгvй хувиа бодон баяжиж байгаа учир мєнєєх жаалууд ард тvмнээ бодоод ард тvмнийхээ ємнєєс ард тvмэндээ хандан уриалж байгаа юм гэнээ. Цаашид шийдвэртэй арга хэмжээ авч, тэмцлийн хурц хэлбэрт шилжих гэнэ. Харин хурлынхаа ємнє болон дараа нь нэр заасан хvмvvсээсээ олон литр пивоны мєнгє нэхсэн аж. Нийтийн сайн сайхны тєлєєх бидний ойлголтын хэрэгжилт энэ юм. Энэ ойлголтоороо хvмvvжvvлсэн шинэ vеийхний маань жинхэнэ нvvр царай энэ юм. Манай нийгмийн сургалт хvмvvжлийн бvтээгдэхvvн нь энэ юм. Манай нийгмийн муу муухай хєрєнгє мєнгєгvйд биш, бидний сэтгэлгээнд л байна. Хувь хvний эрх, эрх чєлєє гэдгийг хvндэлдэг мэдэрдэг болж, хувийн эрх ашгийг бусдынхыг хєндєлгvйгээр хамгийн дээр тавьж сурах хvртлээ бид муухай нийгэмд амьдарсаар байх болно. Тийм болтлоо бид биендээ чоно л байх болно. Ард тvмэн, эх орон, улс vндэстэн гэсэн лоозон дээр нь сараачсан хонины арьс нємєрсєн чоно.
No comments:
Post a Comment